Il-Mosta: Grajjietha u niesha

Frans Deguara, editur

Pubblikazzjoni tas-Socjeta Filarmonika Nicolo Isouard Mosta f'gheluq l-400 sena (1608-2008) bhala Parrocca.

Dan il-ktieb interessantissimu jinxtara mill-Kazin Nicolo Isouard. Din il-verzjoni digitali taf fiha xi differenzi mill-original minhabba problemi waqt l-iskanjar li minhabba r-rizorsi limitati ma kellix cans nivverifika ghal kollox u hi raguni ohra ghala wiehed ghandu jmur dirett ghall-ktieb meta jigi biex jiehu riferenzi minnu.

Min huma l-Mostin?

STUDJU STORIKU-SOCJOLOGIKU TA’ KOMUNITA MATUL IZ-ZMINIJIET

Dr George Cassar

(p.155) Poplu jiddistingwi ruhu permezz ta’ aspetti partikulari fil-hajja tieghu li jkunu jaghzluh minn popli ohra. Dawn l-aspetti jinkludu l-lingwa, it-tradizzjonijiet, it-twemmin, l-uzanzi f’oqsma varji tal-hajja, u elf haga ohra. Naraw li grupp ta’ nies jaqsmu bejniethom sitwazzjonijiet li meta jittiehdu flimkien joffru kwadru haj u konkret ta’ drawwiet, azzjonijiet u interazzjonijiet li jaghtu stampa ta’ komunita distinta minn kull komunita ohra. Hekk nistghu nghidu ghall-Mostin - komunita hajja u antika li ilha tabita fil-parti nofsana tal-gzira ta’ Malta ghal ta’ lanqas hamest elef sena.

Il-Mostin tal-Preistorja

L-ewwel ‘Mostin’ li nafu bihom imorru lura ghal zmien verament bikri. Dawn ma jidher li kellhom xejn inqas minn abitanti ohra fil-gzejjer Maltin. Aspett li jispikka f’dawn l-ewwel abitanti hi r-religjosita taghhom. Kienu jemmnu bis-shih fil-hajja wara l-mewt kif jixhdu l-fdalijiet li nstabu f’oqbra tal-perjodu taz-Zmien Neolitiku u Zmien il-Bronz.

Kien per ezempju fl-1936 li qabar Neolitiku¹ nstab fl-inhawi f’Ta’ Vnezja² (illum aktar maghruf bhala Ta’ Qali). Fil-qabar kien hemm midfuna adult u tarbija u maghhom kellhom oggetti tal-fuhhar, zibeg u musbieh³ Huma oqbra li kienu jmorru lura ghall-perjodu ta’ qabel l-2500 sena qabel Kristu. Ta’ min jinnota li dawn l-oggetti misjuba fil-qabar u li bhalhom instabu f’oqbra ohra kullimkien, (p.156) jaghtu x’jifhem li l-bniedem bikri emmen bis-shih fil-hajja wara l-mewt. Ghax kieku ghalfejn jitpoggew oggetti ta’ uzu ta’ kuljum ma’ mejjet jekk dan ma kienx se jkun qed isibilhom uzu f’xi hajja ohra ‘l boghod mid-dinja li halla? Din ir-religjozita kienet tipika tal-bniedem bikri li hass li kien hemm xi haga ohra wara din il-hajja u li mhux kollox kien jispicca mal-mewt fuq din l-art. Kien twemmin li kien persistenti fil-mohh ta’ l-ewwel bnedmin li hu probabbli li kienu jhossu xi forma ta’ qawwi akbar minnhom u li din kienet saret twemmin fiss. Bizzejjed naraw ic-Civilta Maltija tat-Tempji u dak li jidher li kien it-twemmin tal-fertilita ta’ l-art. Il-mara l-hoxna hi assocjata - ghalkemm ma hemm ebda prova certa - ma’ dan ir-rit tal-fertilita. Hu x’inhu, jidher li l-‘Mostin’ bhal huthom il-Maltin l-ohra, kellhom x’jghidilhom li wara din il-hajja kien hemm hajja ohra.

(p.156) Wiehed mill-ewwel sinjali li ghad fadal fil-Mosta tal-prezenza bikrija ta’ nies fl-inhawi. Id-dolmenijiet f’Wied Filep juru rit funerarju tal-Mostin tal-qedem

Anki d-dolmenijiet li nsibu f’Wied Filep (fiz-zona ta’ Santa Margerita) huma assocjati mar-religjozita tal-Maltin u ghalhekk anki mal-‘Mostin’ ta’ dawn iz-zminijiet antiki hafna. Id-dolmenijiet li hemm f’Wied Filep, u li kien sabhom il-Prof. Napuljun Tagliaferro, kienu l-ewwel li qatt inkixfu f’Malta⁴ u wrew li l-gzejjer taghna ma kienu xejn anqas minn artijiet ohra ghax anki hawn kienu jipprattikaw forma ta’ religjon bhal ma kienu addottaw komunitajiet ohra f’postijiet boghod minn Malta. Hu mahsub li dawn id-dolmenijiet kienu forma ta’ oqbra fejn, wara li l-mejjet jigi kremat, il-fdalijiet jitpoggew taht il-blata l-mimduda tal-dolmen.⁵

(p.157) Jista’ jkun ukoll li dawn id-dolmenijiet intuzaw biex fuqhom jintwera l-mejjet qabel jitkompla r-rit funerarju.⁶ Hu zgur li dawn id-dolmenijiet kienu important fix-xena ritwali ta’ Malta u ghalkemm mhux car l-uzu taghhom, hi probabbilta li ma tistax tiskartaha li kellhom x’jaqsmu mar-rit funerarju.

Tal-perjodu preistoriku fil-Mosta ftit li xejn nafu izjed u ghalhekk hu ferm difficli li johrog profil socjologiku aktar car ta’ l-ewwel abitanti f’din iz-zona. Li jidher zgur, minn dak li nafu u li sibna, hu li l-Mostin addottaw l-istess uzanzi u emmnu fl-istess riti u twemmin li haddnu l-ewwel Maltin fuq din il-blata f’nofs il-Mediterran u li fuq kollox dan ma kien xejn different minn dak li emmnu u ghamlu popli ohra mxerdin fuq il-kontinent aktar ‘il fuq lejn it-tramuntana tal-gzejjer Maltin.

Tibda l-Istorja, u l-Mostin jidhlu fiha mill-ewwel

Kif inhu maghruf, l-Istorja tibda malli l-bniedem beda jikteb u jzomm rekord ta’ dak kollu li kien qed jghaddi minghalih. Malta dahlet fl-Istorja matul it-tmien seklu qabel Kristu mal-migja ta’ dawk il-bahhara kapaci u negozjanti tenaci li kienu gejjin mill-art ta’ Kanaan l-antika u li kienu maghrufa bhala l-Fenici. Malta kienet fuq ir-rotta tal-bahar li dawn il-bahhara uzaw fix-xoghol taghhom. Waqfu hawn Malta u ghamlu minnha stazzjon, imma dahhlu wkoll l-uzanzi taghhom li l-abitanti ta’ hawn jidher li addottaw bhala parti mill-hajja ta’ kuljum. Ghal darb’ohra fdalijiet kbar tal-Fenici u l-Kartaginizi - poplu iehor Puniku li kien dixxendent dirett tal-Fenici - ma tantx fadal. Fil-Mosta nsibu biss oqbra Punici, imma dawn jghidulna mhux hazin fuq il-hajja tal-’Mostin’ f’dawn iz-zminijiet.

Il-Mostin-Punici kienu jemmnu bis-shih fil-hajja wara l-mewt. Kienu jidfnu lill-gheziez taghhom f’oqbra mhaffra fil-blat. Imma mal-mejjet kienu jitpoggew kwantita ta’ oggetti ta’ uzu ta’ kuljum – garar, platti, imsiebah u utensili ohra.⁷

(p.157) Zmien il-Fenici u dak Puniku: Il-gebla megalitika li tinsab f’Ta’ Falka, hdejn id-Dwejra

(p.158) Jista’ jinghad li fil-Mosta kien hemm hafna minn dawn l-oqbra u zgur mhux inqas minn 25 wiehed.⁸ lnstabu fihom skeletri jew irmied ta’ persuni kremati. Imma fuq kollox instabu wkoll oggetti li juri t-twemmin ta’ dawn il-‘Mostin.’ Per ezempju, f’oqbra Punici fil-Mosta li gew misjuba f’Gunju 1919, flimkien mal-katavri jew irmied taghhom, kien hemm xi qolol u bwieqi tal-fuhhar.⁹ Juri car li t-twemmin f’hajjja ohra kien b’sahhtu hafna u ma kienu jhallu l-ebda okkazjoni funerarja tghaddi minghajr ma jlestu kollox ghall-gheziez taghhom li jkunu ghaddew minn din il-hajja ghal dik ta’ warajha. Kienu ghalhekk osservanti hafna tat-twemmin li kienu jhaddnnu. Tant kienu jemmnu f’hajja ohra li, nghidu ahna, f’qabar partikulari li nstab fiz-zona maghrufa bhala ‘ta’ Santa Margerita’ u li fih kienet midfuna tarbija, ma naqsux milli jhallulha maghha r-recipjent li minnu kienu jisquha. Kien qabar li jmur lura ghal madwar is-sena 600 q.K.¹⁰

Jidher li l-‘Mosta’ Puniku-Kartaginiza kienet wahda popolata mhux hazin. In-numru ta’ oqbra kkoncentrati f’zona ristretta juruna li l-komunita li ghexet f’dawk l-inhawi kienet wahda mdaqqsa (dejjem imqabbla ma’ l-ammonti ta’ nies li kienu jabitaw f’Malta f’dak iz-zmien). Bejn l-oqbra mferrxin ma’ l-erja u cimiterji Punici li nstabu fiz-zona tal-Besbizija jidher car li l-attivita socjali kienet wahda mharrka mhux hazin. Il-volum tan-nies ‘Mostin* kien wiehed sostanzjali u ghalkemm ma ghandna l-ebda hjiel tad-djar u l-abitazzjonijiet li kellhom, jista’ jigi ssoponut li r-rahal jew irhula li kien hemm kienu attivi. Mhux ta’ min iwarrab l-ipotesi li dawn kienu nies li jahdmu r-raba’ jekk wiehed jiehu indikazzjoni mill-attivita ekonomika marbuta ma’ l-agrikultura li kienet predominanti aktar tard fiz-zmien, u li nafu biha b’aktar certezza.

Mostin isiru Nsara

Wara l-perjodu Puniku-Kartaginiz, Malta ghaddiet ghal taht ir-Rumani li rebhuha fis-sena 218 q.K. matul it-Tieni Gwerra Punika. Kien zmien interessanti dak Ruman ghax Malta u l-Maltin gew aktar qrib ic-centru tac-civilta l-aktar importanti f’dak iz-zmien. Kienu infatti parti integrali minn din id-dinja Rumana. Il-‘Mostin’ spiccaw ferm vicin ic-centri ta’ importanza ta’ dak il-perjodu storiku.

L-ewwel centru ta’ importanza fil-gzira kienet il-belt ewlenija ta’ Malta, imsejha Melite, li kienet mifruxa fuq l-art fejn illum hemm l-Imdina u parti mir-Rabat. Din il-belt principali kienet fl-akkwati tal-‘Mosta.’ Post bhall-Mosta, daqshekk vicin (p.159) ta’ dan ic-centru urban, probabbilment kien familjari ma’ dak li kien qed jigri fil-qalba ta’ Malta. Aktar u aktar meta niftakru li fil-vicinanzi tal-Mosta. kien hemm ukoll port Ruman fejn illum hemm il-Bajja tas-Salina. Dan kien ipoggi lill-Mosta fin-nofs bejn zewg centri ta’ attivita kontinwa¹¹ - wiehed amministrattiv u socjali u l-iehor kummercjali u navali. U dan ma kienx kollox, ghax fejn illum hemm ir-rahal ta’ Burmarrad bl-ghelieqi tieghu, fi zmien Ruman dan kien kollu bahar u ghaldaqstant kien port iehor. Kien iwassal sa l-inhawi qrib tal-Kappella ta’ San Pawl Milqghi fejn kien hemm vilel fortifikati, il-produzzjoni taz-zejt taz-zebbuga u xoghol estensiv fil-barrieri.¹² Ftit aktar ‘il fuq, fit-tramuntana ta’ Malta, kien hemm port important iehor - dak li illum nafuh bhala San Pawl il-Bahar - barra li kienel tintuza wkoll il-Bajja tal-Mellieha ghal attivitajiet navali.¹³ Dan kollu jenfasizza l-importanza li seta’ kellha l-‘Mosta’ fi zmien ir-Rumani. Kienel vicin hafna ta’ attivita umana konsiderevoli u kienet ukoll fir-rotta ta’ transazzjonijiet li kienu jpassu bejn il-portijiet tat-tramuntana u l-belt ewlenija ta’ Malta.

L-abitanti tal-‘Mosta’ jista’ jaghti l-kaz li kienu ferm konxji ta’ l-attivitajiel u l-uzanzi tal-mument. Dan madankollu ma jeskludix il-fatt li z-zona kienet wahda rurali u n-nies tal-post kienu jaqilghu l-ghixien taghhom mir-raba’ u x-xoghol agrikolu. Evidenza li nstabet ta’ zmien ir-Rumani kienet abitazzjoni fl-inhawi tal-Besbizija li giet skavata minn Emmanuel Benjamin Vella. Meta sar ix-xoghol mehtieg fl-1929 inkixfu l-pedamenti ta’ dar b’gebel maqtugh goff u bla ebda galbu. Kien car li kien razzett ta’ zmien Ruman ghax instab hemm xaqquf ta’ dak il-perjodu. Interessanti li dan il-fuhhar kellu fuqu certu disinji bhal weraq ta’ l-akantu, xi palmetto, ovuli, skroll, u motivi ohrajn.¹⁴ Jidher car li z-zona tal-Besbizija kienet wahda rurali, b’nies li kienu jahdmu l-art. Madankollu dawn ir-residenti ta’ dan ir-razzett kellhom ukoll certa raffinatezza jekk nikkonsidraw li l-fuhhar li kienu qed juzaw ma kienx fqir fl-ghamla tieghu imma kien xi ftit jew wisq irfinut. Kienu nies b’gosti; almenu hekk jidher mill-oggetti li nstabu f’din l-abitazzjoni rurali.

(p.160) Zmien ir-Rumani u l-Bizantini: il-Caldarium ta’ zmien ir-Rumani li ghadu f’kundizzjoni tajba u li jinsab hdejn it-Torri Falka. Jidher tajjeb ix-xoghol ta’ arkati fil-gebel tal-qawwi li kienu maghrufa ghalih ir-Rumani

Tant jidher li l-erja tal-Besbizija u l-inhawi tal-madwar kienu zona rurali li anki ftit ‘il boghod minn fejn instab dan ir-razzett. kienet mikxufa abitazzjoni ohra, din id-darba villa. Instabet fl-inhawi tat-Torri Falka u ghadu jidher il-caldarium li permezz tieghu kienu jsahhnu d-dar.¹⁵ Kienet ta’ xi Ruman jew Malti affluenti ghax, ghalkemm f’nofs l-ghelieqi, kellha facilitajiet biex ir-resident u l-familja tieghu jghixu f’certa kumdita. Aktar evidenza tax-xoghol tar-raba’ jidher minn (p.160) sejba ta’ hagra kbira uzata ghat-taghsir taz-zebbug u numru ta’ sigar taz-zebbug fl-inhawi tal-Bidnija, ferm vicin il-Mosta tal-lum.¹⁶ Fuq is-sigar taz-zebbug jikkummenta Harrison Lewis, fejn jindika li dawn imorru lura mill-inqas 2000 sena,¹⁷ ghal madwar is-sena 23 q.K. Mela l-‘Mostin’ u dawk li kienu jghixu fil-madwar, kienu bdiewa u rahhala. U dan, ghalkemm kienu jghixu ftit ‘il boghod minn l-uniku centru urban, jigifieri Melite - il-belt ewlenija ta’ Malta.

(p.160) Il-Caldarium li jinsab f’Torri Falka minn barra. L-entratura tqarraq bik ghax tidher zghira, izda meta tinzel ftit turgien zghar, issib post kbir imhaffer b’sengha kbira fil-blat, imqassam fi tliet sezzjonijiet u b’bokka fis-saqaf li taghti ghal fejn kienet il-Villa Rumana

Nafu li l-‘Mostin’ kienu nies religjuzi sew. Dan jidher mill-oqbra taghhom li nstabu fiz-zona tal-Mosta. Kemm meta kienu ghadhom pagani u kemm meta saru Kristjani, il-Mostin osservaw ir-riti funerarji tat-twemmin taghhom. Tidher cara l-fidi ta’ hajja ohra wara l-mewt. Per ezempju f’qabar ta’ zmien pagan li nkixef f’Ta’ Qali fl-1979, u li gie ddatat ghal madwar it-tieni jew l-ewwel seklu qabel Kristu, instabu numru ta’ oggetti li jikxfu din it-tama ta’ vjagg fid-dinja tal-mejtin. Ghalhekk, flimkien ma’ urni bl-igsma kremati kien hemm amfora kbira, muzbieh, vazett tond, seba’ flixken, buqar u tliet skutelli.¹⁸ Sinjal car ta’ fidi f’hajja li tkompli wara l-mewt.

(p.161) Zmien ir-Rumani u l-Bizantini: Parti mit-triq Rumana li tinsab fil-limiti tad-Dwejra f’Ta’ Falka u li ghadha f’kundizzjoni tajba. Din hija l-unika wahda li ghadha tezisti f’Malta u Ghawdex. Tidher biss parti minnha ghax twila mhux hazin u sserrep f’nofs telgha mdawra bl-ghelieqi

Wara l-migja ta’ San Pawl f’Malta bil-mod il-mod beda wkoll diehel twemmin gdid fil-gzejjer Maltin. Ghalkemm il-hakma Rumana kompliet ir-religjon li ghal hafna zmien kienet projbita u kkundannata mill-imperatur u l-gvern Ruman, xorta bdiet taqbad (p.161) l-gheruq. Ghall-bidu kienet tigi pprattikata bil-mohbi, imma wara harget fil-berah. F’Malta ma jidhirx li kien hemm xi forma ta’ persekuzzjoni mill-gvern lokali u l-prattika ta’ din ir-religjon gdida mwaqqfa minn Gesu Kristu ma kelliex tfixkil. Fil-Mosta l-evidenza ta’ dan it-twemmin tidher taht il-forma ta’ siti funerarji skond ir-riti ta’ l-Insara ta’ dawk iz-zminijiet. L-akbar cimiterji ipogejici ta’ Malta Rumana kienu naturalment barra l-hitan tal-belt ewlenija. Tant hu hekk li l-katakombijiet ta’ San Pawl u Sant’Agata fir-Rabat huma labirinti veri u propji. Kellhom fuq kollox jilqghu l-mejtin ta’ belt shiha ghal sekli shah. Fil-Mosta wkoll kien hemm numru ta’ ipogej, uhud zghar u li kienu jappartjenu lil xi familji privati, u ohrajn akbar u li ghalhekk kienu komunitarji.

(p.161) It-Torri Cumbo, li jinsab fit-tarf tal-Mosta hdejn Ta’ Vnezja, kif jidher minn barra

(p.162) Dehra ta’ parti mill-gnien tat-Torri Cumbo li fih hemm ipogew zghir

(p.162) Dehra mill-ajru tal-Fortizza tal-Mosta

Ipogej zghar fil-Mosta jinkludu wiehed fil-gnien tat-Torri Cumbo, iehor f’Misrah Ghonoq u li llum jifforma parti mit-territorju tal-Fortizza tal-Mosta, u iehor li ma nafux ezatt id-daqs tieghu li kien f’ghalqa maghrufa bhala ‘Tal-Ghammiriet’.¹⁹ Kien hemm ukoll cimiterji ghall-poplu ingenerali u ghalhekk dawn il-midfna kienu kbar u b’hafna kubikuli ta’ forom differenti. Cimiterji ‘Mostin’ ta’ dan it-tip kienu dak f’ghar f’Wied il-Ghasel u l-iehor, kbir hafna - maghruf bhala Ta’ Bistra²⁰ (jew Tal-Bistra). Partikularita li nsibu, jew konna nsibu fil-maggoranza tac-cimiterji Nsara, hi dik l-ispeci ta’ mejda maghrufa (p.162) bhala agape jew inkella mensae, triclinia jew tibidia.²¹ Jidher li fuq din il-mejda (li kienet ukoll imsejha stibadium) kienet issir xi forma ta’ ikla ad unur il-mejjet. Ghalkemm mhux daqstant car x’forma kellha din l-ikla, jidher li xi haga ta’ dan it-tip kienet issir Fil-letteralura ta’ dak iz-zmien kienet tissejjah refrigerium u x’aktarx li kienet parti importanli mir-rit funerarju ghax uhud mill-ipogej kellhom anki zewg imwejjed ta’ dan it-tip biex ma nsemmux il-katakombi ta’ San Pawl fir-Rabat li ghandu tmienja.²²

(p.163) Il-katakombi estensiv maghruf bhala Ta’ Bistra li jmur lura ghar-raba’ seklu w.K. u li qieghed fl-inhawi tal-Bezbizija hu indikazzjoni tal-konverzjoni tal-Mostin ghall-Kristjanizu

(p.163) Zgur li l-post l-aktar rapprezentattiv tar-rit Nisrani tal-mewt fil-Mosta hu l-katakombi msejjah Ta’ Bistra fil-Besbizija. Dan imur lura ghal madwar ir-raba’ seklu wara Kristu u baqa’ jintuza ghal snin twal. Juri x-xehtiet ta’ katakombijiet Insara u fuq kollox l-istess kobor tieghu hu xhieda li fil-Mosta kien hemm komunita mdaqqsa li haddnet it-taghlim ta’ Kristu. Dan jidher mis-57 kamra funerarja li 46 minnhom kienu jakkomodaw zewg persuni u l-prezenza ta’ mwejjed agape.²³ Hekk issa l-‘Mosta’ nistghu nghidu li saret Kristjana.

Perjodu mcajpar

It-twemmin Nisrani baqa’ probabbilment religjon sinifikanti ghal xi sekli ghalkemm ma nafux x’effetti setghu kellhom hakkiema li okkupaw lil Malta bejn il-waqa’ ta’ l-Imperu Ruman fis-sena 476 u l-hakma l-gdida Bizantina mis-sena 535. Hemm cans li Malta bejn dawn id-dati kellha xi forma ta’ okkupazzjoni mill-Vandali u l-Ostrogoti, imma x’kien qed jigri sew f’Malta, u b’mod partikulari fil-Mosta, ma nafux.

(p.164) Il-Bizantini hadu l-Sqallija u l-gzejjer tal-madwar permezz ta’ spedizzjoni militari taht il-General Belisarju fil-535 u hekk it-twemmin Nisrani seta’ jerga’ jiehu r-ruh, jekk dan kien b’xi mod majra fis-snin precedenti. Nafu li l-Knisja Maltija baqghet taht l-Papat ta’ Ruma sas-sena 756 u wara giet trasferita flimkien mad-djocesijiet ta’ l-ltalu t’isfel u Sqallija ghal taht il-Patrijarkat ta’ Kostantinopli.²⁴

Jidher ghalhekk t-twemmin Nisrani kien relattivament sod ghallinqas sakemm hadu Malta l-Gharab, fis-sena 870/1, u li maghhom dawn gabu r-religjon Islamika. Hu zmien ferm imcajpar u mhux car x’kien qed jigri f’Malta. Dak li baqa’ ma jghinx wisq biex nifhmu l-hajja ta’ kuljum f’xi forma ta’ dettall. Fil-Mosta ma nafux x’gara, lanqas jekk kienux baqghu jghixu nies ma nafu, u jekk kien hawn xi abitanti zgur li ma nistghux nghidu xi twemmin kienu qed ihaddnu. Li nistghu nassumu b’certa raguni hu li min seta’ kien baqa’ jghix f’dawn l-inhawi kien kompla jahdem l-art u jghix il-hajja tal-gabillott. Dawn il-‘Mostin’ kienu jghixu vicin ic-centru urban tal-gzira Maltija li issa kien sar jismu Mdina (kif bdew isejhulha lill-belt ewlenija ta’ Malta l-kolonizzaturi Gharab). Biss irid jinghad li din il-belt kienet ckienet ghax l-Gharab irristringew l-erja fortifikata u dan kien juri li ma kellhomx bizzejjed nies biex jindokrawha. Belt izghar fissret ukoll anqas nies.²⁵

Il-Mejdu Evu u l-Mosta - hajja attiva u mqallba

Kien zmier fejn Malta ghaddiet minn taht il-hakma tad-djar renjanti Normanna, Hohenstanfen, Anguvina u Aragoniza. Dan iz-zmien jibda mill-ewwel snin tat-tieni seklu u jkompli sal-migja ta’ l-Ordni ta’ San Gwann. Malta ghalhekk dahlet decizament taht l-influwenza tar-renji Ewropej u l-mod ta’ hajja beda jixbah dejjem izjed lil dak tal-kontinent lejn it-tramuntana tal-gzira u l-andament tal-hajja beda jsir akiar facli biex jinftiehem.

Id-dehra taz-zona tal-Mosta fiz-Zminijiet tan-Nofs ukoll tibda tiehu forma aktar cara. Jibdew johorgu rhejjel ckejknin, anzi minuskoli, ta’ xi 10 jew 15-il ruh kull wiehed, li jispuntaw tefgha ta’ gebla ‘l boghod minn xulxin, imma li fil-waqt li huma indipendenti minn xulxin, huma wkoll dipendenti fuq xulxin. Wara li Malta ma baqghetx parrocca wahda, jigjfieri kollox taht l-Imdina, zgur qabel l-1436, uhud minn dawn l-irhejjel kienu tpoggew mal-parrocca tan-Naxxar (Rahal Calleja jew Kalleja u l-Mosta) u ohrajn ma’ dik tal-Mellieha (Rahal Pessa u Rahal Dmigh). Dan nafuh minn dokument importanti jismu Quinterniolus pro concordia taxarum li kien gie ordnat mill-Isqof ta’ Malta Senatore de Mello (1432—45) u li (p.165) hu komunement maghruf bhala r-Rollo ta’ de Mello.²⁶ Dawn l-irhejjel kienu zghar wisq biex jaqdfu ghal rashom bhala parrocca awtonoma.

(p.165) Il-kappella ta’ Sant’Andrija tfakkar ir-rahal mitluf ta’ Hal Dimekk li kien jezisti fil-Medju Evu u li mbaghad spicca ghax imbela’ mill-Mosta

Ta’ min jghid li fil-fatt barra l-irhejjel imsemmija fuq kien hemm sahansitra ohrajn, izghar ukoll, li flimkien kienu ghad iridu jwelldu l-Mosta tal-lum. Forsi nistghu nghidu li r-residenti tal-villaggi ckejkna kollha f’salt huma (parti minnhom ghall-anqas) id-dixxendenti tal-Mostin ta’ zminijietna. L-imkejjen kollha ghalhekk kienu Rahal Calleja, Rahal Hobla, Rahal Pessa jew Bise, Rahal Sir, Rahal Dmigh jew Dimekk, Rahal Kircipulli, u Rahal Brabar.²⁷ Jizdied ukoll Rahal Mlit²⁸ li, madankollu, ma jidhirx f’dokumenti tal-Medju Evu imma aktar tard.²⁹ Dawn l-irhula zghar bil-ftit il-ftit tbattlu u spiccaw biss ismijiet mill-imghoddi. Gew assorbiti fil-Mosta li bdiet tikber u tinfirex ma’ l-art ta’ madwarha aktar ma bdew ghaddejjin is-sekli.

Dwar kemm kien hemm nies f’dawn l-irhula, u ghalhekk kemm kienet tghodd il-Mosta u l-madwar f’abitanti johrog mil-listi li jigbru fihom l-irgiel ta’ Malta li kienu jridu jaghmlu servizz militari matul is-seklu hmistax. Dawn id-dokumenti principali huma tnejn, u jgibu d-dati ta’ l-1419—20 u l-1425. Ma’ dawn insibu wkoll lista ohra msejha ta’ l-Angara, jigifieri roster ta’ xoghol b’xejn (jum fix-xahar) li l-irgiel kollha (barra taz-Zejtun li kellhom xoghol iehor) riedu jaghtu, x’aktarx biex jitlesta l-foss ta’ l-Imdina. Dan id-dokument igib id-data ta’ l-1485.

(p.166) Mela, b’kalkolu ragunat fuq dawn is-sorsi johrog li l-popolazzjoni ta’ l-irhula Calleya u Musta kienet tlahhaq madwar 353 abitant fl-ewwel kwart tas-seklu hmistax.³⁰ Rahal Bise jew Pessa jidher li kellu xi 70 abitant ghall-habta ta’ l-1420 u Rahal Dimag jew Dimekk kien jigbor fih madwar 50 ruh. Dawn iz-zewg irhejjel osfru fix-xejn sa l-ahhar decenji tas-seklu hmistax. Jekk naraw il-lista ta’ l-Angara ta’ l-1485, u li taghti listi ta’ rgiel mill-Mosta wehidha, min-Naxxar ghalih u grupp iehor imsejjah Mosta/Naxxar, hemm indikazzjoni li, fil-waqt li n-nies fil-Mosta baqghu bejn wiehed u iehor l-istess, bhal fl-ewwel parti tas-seklu hmistax, dawk tan-Naxxar, mill-banda l-ohra, komplew jizdiedu.³¹

Naraw mela li dawn il-postijiet kienu verament zghar. Jidher li l-irhula tal-Mosta, Kalleja, Pessa u Dimekk flimkien ma kinux jaqbzu l-500 ruh b’indikazzjoni li l-Mosta kienet l-ikbar fosthom, meta niftakru li l-ohrajn spiccaw kollha u l-Mosta baqghet tizviluppa. Ma ninsewx mill-banda l-ohra li l-popolazzjoni ta’ Malta ma tantx kienet kbira anqas u hu kkalkulat li sa l-ahhar snin tas-seklu hmistax kienet anqas minn 10,000 ruh.³² Ghalhekk, meta jigu mqabbla c-cifri, dawn l-irhejjel ma jibqghux daqstant zghar apparagun ma’ mkejjen ohra f’Malta fl-istess zmien. Jidhru zghar hafna meta nharsu lejhom mill-perspettiva tal-popolazzjoni tal-lum.

Imma n-numri tal-popolazzjoni ma huma xejn hlief persuni, nies b’hajjiet taghhom u b’dak kollu li jaghmilhom individwi. Forsi element ewlieni li jaghzel persuna minn ohra hu l-isem u l-kunjom. Bniedem jingharaf minn iehor permezz ta’ kunjomu ghax il-kunjom jifred ukoll familja minn ohra u jaghmilhom jintgharfu minn xulxin. Harsa lejn il-kunjomijiet tal-Mostin taz-Zmien tan-Nofs mehudha mil-listi tal-milizzja u ta’ l-Angara turina li l-kunjom l-aktar numeruz fil-Mosta kien dak ta’ Galea. Johrog ukoll li certi kunjomijiet tista’ tghid li kienu jinstabu biss fit-tramuntana ta’ Malta, jigifieri f’Birkirkara, in-Naxxar, Hal Lija, Hal Balzan, il-Mosta u Hal Gharghur. Dawm il-kunjomijiet kienu Borg, Seichel, Xerri, Fenech, Bartolo u Xiberras (dan ta’ l-ahhar ghall-habta ta’ l-1480).³³ Fis-seklu hmistax dawn il-kunjomijiet kienu jinkitbu xi ftit differenti mil-lum. Ghalhekk Borg kien Burgi:; Seichel kien Seikil jew Seykil; Xerri kien jinkiteb jew l-istess bhal-lum jew Xurri; Fenech kien Fenec; Bartolo kien Bartalu jew Bartholu; u Xiberras kien Xeberasi, Xebirasi, Xebiras jew Xaberrasi.³⁴

(p.167) U la qeghdin nitkellmu fuq il-listi tal-milizzja, tajjeb jinghad li wiehed mix-xoghlijiet li l-Mostin kienu obbligati jaghmlu kien dak ta’ l-ghassa mal-kosta ta’ art twelidhom.³⁵ Kienu mgieghla, ghax dan kien xoghol li ried isir taht kmand ta’ l-awtoritajiet li kienu jahkmu lil Malta. Kien xoghol monotonu u perikoluz fl-istess hin. Per ezempju, wiehed mis-servizzi militari kien maghruf bhala tal-Mahras. Hawn l-irgiel Maltin kienu jghassu x-xtajtiet ta’ Malta matul il-lejl kontra xi nzul ta’ l-ghadu li normalment kien jikkonsisti f’xi attakk ghal gharrieda tal-furbani li kienu jiggerrew matul il-Mediterran biex jahtfu kull priza li kienu jistghu jitfghu jdejhom fuqha.

Dan is-servizz beda f’Malta fl-1375 imma ma jidhirx li kien nizel tajjeb man-nies tal-lokal li kienu jiddejqu jkollhom jaghmlu xoghol perikoluz. U b’xejn ukoll! Ghalhekk kienu jaraw kif jizgiccaw milli jaghmluh jew ihallsu biex hekk jottjenu ezenzjoni mis-servizz.³⁶ Kien fl-ewwel snin tas-seklu hmistax, x’aktarx ghall-habta ta’ l-1417, li l-awtoritajiet taw spinta biex dan is-servizz isir bis-serjeta. Irgiel bejn is-16 u l-65 sena kellhom l-obbligu li jaghtu lejl wiehed fil-gimgha biex jghassu l-kosta Maltija.³⁷

Dan is-servizz ma kien nizel tajjeb xejn man-nies li, milli jidher, ma apprezzawx l-importanza li kellu ghall-istess hajja taghhom. Kull fejn setghu kienu jippruvaw jehilsu minnu. U dan xejn inqas kien jghodd ghall-abitanti taz-zona tal-Mosta. Tant hu hekk li, fl-1417, minn 62 ragel eligibbli ghal dan is-servizz ta’ ghassa minn Hal Calleja u l-Mosta flimkien, kienu 18 biss li ghamlu dmirhom skond l-obbligu taghhom.³⁸ Jidher car li fejn kien jidhol xoghol b’xejn, u xoghol ta’ strapazz u periklu, il-Mostin ma kinux jibqghu lura milli jippruvaw jizolqu minnu.

Mal-Mahras kien hemm ukoll servizz iehor militari, dak tad-Dejma. L-eta ghall-irgiel f’din il-milizzja kienet minn 18 sa 60 sena.³⁹ Ghalhekk l-irgiel Mostin, flimkien ma’ huthom il-Maltin l-ohra, kellhom zewg forom ta’ servizz militari - it-tnejn obbligatorji minghajr differenza ta’ klassi socjali. Kien servizz li jirrikjedi l-ghassa ta’ l-ibliet u l-irhula fix-xhur tas-sajf meta l-eventwalita ta’ attakki fuq Malta kienet hafna oghla.⁴⁰ Id-Dejma jidher li bdiet hafna wara l-Mahras u l-ewwel indikazzjoni cara ghaliha tmur lura ghall-1462 li jista’ jkun li hi wkoll is-sena ta’ l-origini ta’ dan is-servizz.⁴¹

(p.168) Attakki fuq Malta kienu jkunu frekwenti u kultant kienu jkunu aktar horox minn ohrajn. Nghidu ahna fl-1526, il-Mosta sfat attakkata direttament minn Ra’is Sinan. Jidher li l-Mostin hawn daqu l-morr ta’ dawn l-inkurzjonijiet fil-qalba ta’ gzirithom, anzi fil-fond ta’ rahalhom. Jekk noqoghdu fuq dak li jirrakkonta missier l-Istorja ta’ Malta, Gan Frangisk Abela, il-Mosta sfat imharrbta u mfarrka minn dan il-kursar li kien ghamel isem ghalih mal-Mediterran. Ra’is Sinan nizzel in-nies tieghu s-Salia, ghadda minn Wied il-Ghasel fis-satra tal-lejl u meta wasal hdejn il-Mosta habat ghaliha ghal gharrieda. F’dan l-attakk vjolenti madwar 400 abitant tkaxkru fil-jasar barra dawk li nqatlu waqt li kienu qed jiddefendu ruhhom u l-familji taghhom. Minn hawn Sinan telaq malajr lura lejn ix-xwieni tieghu li kienu marru jistennewh fil-Bajja ta’ San Pawl il-Bahar ghax beza’ li jintlahaq mill-kavallenja Maltija.⁴² Ma’ din il-grajja Guze Cassar Pullicino jorbot il-leggenda ta’ l-Gharusa tal-Mosta⁴³ li skond din l-istorja kienet qed ticcelebra t-tieg taghha fit-Torri Cumbo li kien tal-familja importanti Cumbo.

Inghad mill-kunsill ta’ l-Universitas (il-gvern lokali) li dan il-hbit kien sar ghax in-nies tal-Mahras m’ghamlux xogholhom sew. Dan il-gudizzju kien bazat fuq problema li l-Universitas kellha biex issib irgiel ghall-ghassa tal-posta vicin Selmun (Ghoxx il-Bies) u li fl-1499 kienu l-irgiel tal-cappella tan-Naxxar (li l-Mosta kienet taghmel parti minnha) li kellhom jidhlu ghal din il-bicca xoghol iebsa. L-istess gara meta kien hemm il-hsieb li jitwaqqfu ghases ohra f’Santo Zacharia - vicin Targa Gap - il-Besbizija, u f’Tat-Targa, in-Naxxar. Hawn ukoll kellhom jidhlu ghal dan ix-xoghol in-Naxxarin u l-Mostin.⁴⁴ Il-Mostin kienu ghalhekk ferm mehtiega biex jghassu stazzjonijiet fil-vicinanzi ta’ rahalhom. Il-problema kienet li mhux kulhadd kien japprezza l-bzonn ta’ dawn is-servizzi u din il-prokrastinazzjoni kien jispicca jbatiha kulhadd meta jinqala’ xi attakk ahrax bhal dan ta’ Sinan fuq il-Mosta.

(p.168) Il-motto tal-Mosta kien u ghadu ‘Spes alit ruricolam,’ it-Tama tghajjex il-bidwi

Imma l-Mostin ma kinux jaghmlu biss servizz militari. Forsi ahjar nghidu li dan is-servizz militari kien ifixkel wisq l-attivita ewlenija u bazika tal-Mostin - il-biedja - u li biha kienu jaqilghu l-ghixien ta’ kuljum. Mhux ghalxejn li l-motto tal-Mosta tal-lum ghadu jirrispekkja x-xoghol ta’ l-ghelieqi li l-Mostin kienu tant maghrufin ghalih. Il-motto jfakkar li t-tama twettaq il-bidwi (Spes Alit Ruricolam), u propju hekk kien. Il-bidwi kien jittama f’xoghlu biex (p.169) jiekol u dan il-hsieb ma tantx kien ihallilu spazju ghal hsibjiet ohra. Zgur li ma kienx ihajru jaghti servizz b’xejn fl-ghassa u aktar ma kienx ihajru meta kien jaf li se jitlef granet f’attivitajiet li ma jtellghulux xoghol fir-raba’ tieghu, xoghol li ghalih kien ta’ importanza vitali.

Ghall-bidu tas-seklu hmistax il-lista tal-milizzja (1419-20) ghall-Mosta u l-irhejjel tal-vicin turi li kien hemm ragel wiehed biss tas-sengha - imsejjah mastru - u dan kien garr ghall-Imdina sa l-1425. Ma kienx hemm lanqas juculari u falcuneri. Hekk il-vokazzjoni rurali u agrikola tan-nies tal-Mosta u l-inhawi tohrog aktar fid-deher u l-atti notarili tas-seklu hmistax konnessi mal-Mosta jkomplu jsahhu dan.⁴⁵

(p.169) Il-hajja rurali tal-Mostin tidher f’din il-girna f’ghalqa vicin Wied il-Qlejgha. Il-Mostin kienu jghixu qalb l-ghelieqi u sas-snin hamsin tas-seklu ghoxrin kienu ghadhom jahdmu fil-biedja bhala attivita principali

Ghalkemm, pero, ix-xoghol tar-raba’ hu normalment assocjat ma’ hajja frugali fejn taqlaghha u tikolha, hemm hjiel li l-Mostin setghu kienu xi ftit akar affluenti minn dak li kien jista’jigi misthajjel ma’ l-ewwel hsieb. Dan johrog mill-vizzju tal-loghob ta’ l-azzard li l-Mostin jidher li kienu dilettanti tieghu. Fl-1479 inhareg bandu mill-kunsill ta’ l-Universitas fejn ipprojbixxa lill-Mostin milli jilaghbu r-rullu u r-rucellu f’Bieb Guytan li kien fil-limiti tar-rahal. Il-projbizzjoni imponiet multa ta’ 30 karlin ghal min jinqabad jikser din il-projbizzjoni.⁴⁶ Irid, madankollu, jinghad li (p.170) qatt ma tista’ tiggeneralizza u l-vizzju ta’ ftit mhux bil-fors kien tal-Mostin kollha. Fuq kollox, jekk kien hemm min kellu xi jroxx,jew ahjar, x’jissogra, u kien inqas ghaqli f’ghemilu, ma jfissirx anqas li l-komumta Mostija kienet kollha mohh ir-rih u ma tibzax ghas-sold li kienet taqla’ bl-gharaq ta’ gbinha.

Kien x’kien, dan il-gid li seta’ kien hemm zgur tar mar-rih wara l-attakk imsemmi ta’ Sinan. Wara li kwazi tkaxkret il-popolazzjoni kollha tal-Mosta fl-1526 ma kienet esagerata xejn id-deskrizzjoni ta’ Gan Frangisk Abela li qal li l-erja waqghet f’ghaks kbir. Ma setghax jonqos. In-nies spiccaw, l-ghelieqi waqghu f’abbandun ghax ma kienx hemm min jahdimhom. Fuq kollox biex jinfdew l-gheziez imkaxxkra fil-jasar, il-propjetajiet li l-Mostin kellhom sfaw mibjugha biex jittellghu l-fondi mehtiega.⁴⁷ Kien car u tond li kull forma ta’ hajm, jekk dan kien il-kaz qabel, issa zgur tar mar-rih. Il-Mosta issa kienet saret zona ta’ faqar kbir u niesha - dawk li kien baqa’ – riedu jaraw kif se jghixu bil-ftit li kien ghad fadlilhom f’din il-hajja li kienet tathom hekk bis-sahha fuq wicchom.

Dan ma jridx jinftiehem li l-Mostin kienu qatghu qalbhom mill-hajja. Sew qabel il-grajja ta’ l-1526 u wara, zammew fidi soda fit-twemmin religjuz taghhom. Kienu devoti ta’ Marija Santissima u dan kienu juruh l-aktar fil-kura li kienu jiddedikaw ghall-knisja mdaqqsa ddedikata lill-Assunta li kien hemm f’Wied Ziri. Kienu sebbhuha kemm setghu anki permezz ta’ xoghol artistiku, x’aktarx minn id Fra Johannes Antonio Pulcella, u li kien sar matul is-seklu hmistax. Tant dan ix-xoghol kien ammirat li l-pittur Pulcella ntalab jissuperah min-nies ta’ H’Attard meta tqabbad ipittrilhom l-abside tal-knisja taghhom.⁴⁸

U l-fidi tal-Mostin ma dehritx biss fil-knisja ta’ Santa Marija ta’ Wied Ziri, imma wkoll fin-numru ta’ kappelli zghar imxerrdin mat-territorju tal-Mosta u l-inhawi. Insemmu l-kappelli ta’ San Zakkarija fil-Besbizija, ta’ Sant’Andrija tal-Blat f’Hal Dimekk u ta’ San Nikola tal-Lwatam.⁴⁹

Il-Mostin jidhlu f’era gdida imma mhux daqstant different - is-seklu sittax

Ta’ min jghid li l-hajja f’Malta fiz-Zmien tan-Nofs kienet hajja mqallba u b’perikli kbar. Dan ghaliex ma kienx hawn sigurta bizzejjed, u c-centru tal-poter kien fi Sqallija. F’Malta kien hawn biss sidien fewdatarji, jigifieri, persuni li kienu hadu minghand ir-re ta’ Aragona, li tahlu kienu jaqghu wkoll il-gzejjer Maltin, koncessjoni li jamministraw il-poplu Malti u jiehdu minnu dak kollu li dehrilhom.

(p.171) Kienet tkun ghotja minghand ir-re biex juri apprezzament ghal xi servizzi li jkunu tawh jew biex minnhom l-istess re jdahhal xi forma ta’ introjtu. Kif jista’ wiehed jobsor, dawn it-talin hafna drabi ma kellhom xejn ghal qalbhom hlief buthom u l-interessi personali taghhom. Il-poplu kien ghalhekk qieghed hemm biss biex jaqdihom fl-iskopijiet li kellhom. Mela l-progress tas-socjeta Maltija zgur ma kienx priorita. Anqas bzonnijiet bazici, hafna drabi, ma kinux jigu indirizzati, ahseb u ara solvuti!

(p.171) Pittura li tirrapprezenta l-Granmastru Philippe Villiers de L‘Isle Adam diehel l-lmdina fl-1530

Issa l-folja bil-mod il-rnod xi ftit jew wisq kienet se tinbidel. Dan gara mal-migja f’Malta ta’ l-Ordni ta’ San Gwann li fit-23 ta’ Marzu 1530 accettat formalment l-ghotja tal-gzejjer Maltin minghand l-Imperatur Karlu V li kien ukoll ir-Re Karlu I ta’ Spanja. Irid jinghad li l-Kavallieri ta’ din l-Ordni ma kinux entuzjasti li jiehdu lil Malta u ghamlu dan kontra qalbhom.⁵⁰ Anki l-Maltin tal-klassi edukata ma wrew l-ebda xewqa partikulari biex jilqghu lil dawn l-amministraturi l-godda. Kienu qed ihossu li issa, dak il-ftit poter li dawn kellhom fuq din il-gzira kien se jispicca, u dan ma nizlilhom tajjeb xejn.

Il-Mostin kienu nies generalment bla skola f’dawk iz-zminijiet, u ghalhekk jidher probabbli li dan id-dibaltitu fuq min kellu jmexxi u kif kellha tigi amministrata Malta, ma kien laqathom xejn. Kienu nies tax-xoghol u hajjithom kienet imfassla fuq mudell rigidu li kien jikkonsisti f’qawmien qabel tlugh ix-xemx, u mbaghad, mid-dar ghall-knisja, mill-knisja ghall-ghalqa, u mill-ghalqa ghad-dar. L-ghada jisbah u r-rutina tirrepeti ruhha kwazi bla varjazzjoni ta’ xejn. Ghalhekk lil dawn il-Kavallieri gejjin mill-boghod, xi whud mill-Mosta possibilment rawhom l-ewwel darba fit-13 ta’ Novembru 1530, meta l-Granmastru ta’ l-Ordni L’Isle Adam zar ufficjalment u cerimonjalment l-Imdina fejn gie pprezentat bl-imfietah tal-belt.⁵¹ Dan seta’ kien possibbli ghax l-ahbar tinxtered malajr go pajjiz zghir u r-rahal tal-Mosta kien vicin il-belt principali tal-gzira. Il-kuzita jaf ghelbet lil xi whud ha jaraw dawn in-nies godda min kienu. U jaf ma ghelbithom xejn ukoll!

(p.172) Il-hajja ta’ kuljum ghall-ewwel snin ftit inbidlet. Zgur li baqghu ghaddejjin l-attakki tas-sibbien mill-Afrika ta’ Fuq u l-konsegwenzi ta’ dan hasshom kulhadd. Xejn anqas ir-rahhala Mostin li kienu jghixu fil-miftuh u ghalhekk kull darba li tisbarka xi ggajta furbani erhilhom bil-giri jtittxu kenn fl-lmdina - belt iffortifikata u li kienet toffri xi ftit tal-protezzjoni mill-aggressivita tal-hallelin li l-hsieb taghhom kien dak li jisirqu, ikissru, u jkaxkru kull ma jsibu, inkluz bnedmin imsejkna. Kien ghalhekk zmien fejn il-familja Mostija kienet ghaddejja minn inkwiet doppju u l-hajja kienet tassew wahda iebsa. Kienu jridu jikkumbattu n-natura biex isalvaw iz-zergha u l-hsad min-nixfa, l-gharar, il-mard tal-hxejjex u elf kuntrarju iehor. Imma riedu jiggieldu wkoll kontra dawn l-attakki mill-hallelin tal-bahar, hafna drabi Musulmani, u ghalhekk anki kontra r-religjon li haddnu l-Mostin minn zminijiet imbieghda. Il-familja qatt ma kienet sikura. Illum flimkien u ghada mifrudin. Min jithalla (dawk ixxurtjati) u min jittiehed ilsir, biex forsi qatt izjed ma jara art twelidu u l-mahbubin tieghu.

Kaz wiehed biex jillustra dan il-periklu kollu, biex juri kemm il-hajja ma kienet xejn wahda kalma, kien l-attakk tat-18 ta’ Lulju 1551, meta l-pirata notorju maghruf bhala Dragut, nizel bhal seqer fuq Malta, u tela’ lejn l-Imdina. Wara, l-invazuri daru ghal Ghawdex fejn ma thalla xejn f’postu u kaxkru kwazi lil kulhadd lejn l-iskjavitu.⁵²

M’hemm l-ebda dubju li l-abitanti ta’ Malta, u b’mod specjali dawk fil-hara ta’ l-Imdina, tathom rashom u grew lejn il-kenn ta’ l-ibliet fortifikati (li dak iz-zmien kienu biss il-Birgu u l-Imdina). Ma setax jonqos li popolazzjoni tinhakem minn paniku kbir meta tikkonsidra li l-forza Torka kienet tlahhaq ma’ l-10,000 ruh u d-difiza ta’ Malta kienet maghmula minn 800 ragel biss! Fuq kollox, din kienet ir-rutina kull meta l-gzira kienet tigi attakkata minn xi ghadu. In-nies tal-Mosta kienu ma’ dawk li rhewla ghall-Imdina jew inkella marru jsibu kenn x’imkien ‘il boghod mill-avvanzata ta’ l-ghadu. L-art ta’ madwar il-belt Maltija giet imnezzgha minn dak kollu li seta’ jittiehed u dan il-gid tghabba fuq l-igfna tal-kursari.

Jghidilna Sutherland li minn kull fejn ghadda l-ghadu Mislem halla telf u tifrik u ma kienx hemm rahal wiehed jew ghalqa mizrugha matul it-triq lejn l-Imdina li ma gewx imharrbta. F’din il-belt kien hemm hafna rahhala imma ftit li xejn kavallieri u suldati biex jaghtu direzzjoni.⁵³ Fost ir-rahhala mgezzin fl-Imdina kien hemm bla dubju hafna Mostin ghax din kienet l-ewwel oasi ta’ kenn fortifikat li r-rahhala tal-Mosta kellhom fil-vicinanzi ta’ rahalhom.

(p.173) Il-qtugh ta’ qalb matul is-seklu sittax ma kienx spicca zgur. Anzi l-kbir kien ghadu gej. Malta esperjenzat wiehed mill-ikbar u l-ehrex attakki li qatt kellha fl-istorja taghha. Bejn Mejju u Settembru 1565 l-Imperu Tork baghat armata kbira u flotta imponenti u ghamel assedju fuq Malta u l-konsegwenzi negattivi ta’ din il-kampanja militari ma setghux ikunu hlief ta’ l-oghla grad.

(p.174) Mappa ta’ Malta li tfakkar il-wasla ta’ l-armata Torka fit-18 ta’ Mejju 1565, bir-rahal mnizzel bhala ‘LAMOSTA’

It-tiri tal-kanuni mill-Imdina li taw l-ahbar tal-wasla tal-kontingent Tork nhar il-Gimgha, 18 ta’ Mejju 1565, zgur li kienu bhal daqqa ta’ harta ghall-imsejkna Mostin u ghal huthom il-Maltin l-ohra. Kienet bhal sentenza tal-mewt ghal nies li issa kienu jifhmu tajjeb x’kienu jfissru dawn l-attakki. Tassew li f’Malta kulhadd kien fl-istess sitwazzjoni quddiem dan il-periklu, imma zgur li l-Mostin kienu fost dawk l-aktar migdumin fil-laham il-haj wara l-grajja qalila ta’ Ra’is Sinan li kienet grat fl-1526. Ma kienx ilha hlief disgha u tletin sena u hafna minn dawk li kellhom ftit taz-zmien mhux hazin, bla dubju kienu ghadhom jiftakruha sewwa. Nistghu nimmaginaw it-tkexkixa ta’ bard li telghet ma’ daharhom meta saru jafu li l-istorja kienet b’xi mod jew iehor qed tirrepeti ruhha.

Il-Mostin madankolu ghamlu dmirhom bhal ma kien qed jitlob minnhom pajjizhom. Il-kumpanija tan-Naxxar li kienet taghti servizz ta’ difiza kienet iffurmata minn irgiel min-Naxxar, mill-Mosta, minn Hal Gharghur, mill-Imgarr u mill-Mellieha. Kien rigment iffurmat minn 590 ragel inkluzi dawk tal-kavallerija. Il-kaptan taghha kien Fra Jean de Lugny, kavallier mil-Lingwa ta’ Alvernja.⁵⁴

Kien hemm hafna glied fil-vicinanzi ta’ l-Imdina fejn kienet stazzjonata l-kavallerija Maltija, u ghalhekk il-Mosta kienet zgur fiz-zona tal-gwerra. Numru ta’ taqbidiet saru fl-inhawi tal-Mosta, biss dan ma jfissirx li r-rahhala Mostin kienu involuti direttament fit-taqbid. Ir-rahal fix-xhur ta’ l-Assedju kien tbattal min-niesu li dabbru rashom wara s-swar ta’ l-Imdina. Id-djar, l-ghelieqi u kull propjeta ohra li kellhom gew abbandunati u kull parti tar-rahal sofriet it-tkissir, il-hruq, is-serq, u kull forma ohra ta’ hsara. It-tliet xhur ta’ l-Assedju l-Kbir bil-mod il-mod farrku lil dan ir-rahal. Dan nafuh minn deskrizzjoni ta’ l-istess zmien li hallielna Viperano fejn kiteb li meta r-rahhala Maltin irritomaw lejn l-irhula taghhom dawn sabu l-ucuh tar-raba’ mharrbta, il-hitan mgarrfa, u l-irhula misruqa u rrovinati.⁵⁵

(p.175) L-ghar taht il-kappella ddedikata lill-Madonna ta’ l-Isperanza jfakkar fiz-zmien meta l-Mostin kienu f’periklu kontinwu mill-hbit tas-sibbien

Ezatt mat-tmiem tal-glied il-Mostin, flimkien mal-bqija tal-Maltin. hargu mill-ibliet fejn kienu sabu rifugju ghal tliet xhur shah, biex jigbru hajjithom minn fejn telquha - haga li ma kienet facli xejn. Ir-rahhala, waqt li kienu qed jergghu lura (p.175) lejn l-irhula taghhom, sabu quddiem ghajnejhom xena tal-biki. Kienu tilfu hafna minn shabhom; il-bhejjem li kienu rabbew kienu nqatlu u ttieklu mill-ghadu jew mill-istess kavallieri, Maltin u l-allejati l-ohra; u l-ghodod tax-xoghol u z-zrieragh kienu ghebu. Fi kliem iehor spiccaw ifqar milli setghu kienu qabel.⁵⁶

Kemm kienet tharbtet il-hajja ta’ kuljum jidher, per ezempju, mir-registru tal-parrocca tan-Naxxar li maghha kienu jaghmlu l-Mostin. L-ahhar maghmudija registrata kienet fit-8 ta’ Mejju 1565, u l-ktieb tal-maghmudijiet ma jidhirx li rega’ nfetah qabel is-6 t’April 1567.⁵⁷ Ma jfissirx li ma twieled hadd matul l-Assedju. Il-Mostin, bhal shabhom minn Had-Dingli, Birkirkara, in-Naxxar, Haz-Zebbug, Hal Qormi u s-Siggiewi, li lkoll kienu sabu kenn fl-Imdina, xorta welldu trabi matul dawn ix-xhur difficli. Dan jixhdu r-registru tal-maghmudijiet ta’ l-Imdina.⁵⁸ Biss, il-fatt li wara dan il-perijodu l-ewwel maghmudija registrata fil-parrocca tan-Naxxar kienet f’April ta’ l-1567 jista’ jindika li kien ghad hemm hafna biza’ minn xi attakk iehor u ghalhekk il-koppji kienu ghadhom ma jhossuhomx fiz-zgur bizzejjed biex jergghu lura ghall-hajja mizzewga normali.

Dan in-nuqqas ta’ serhan tal-mohh kien immultiplikat b’diffikultajiet ohra. Il-pajjiz u niesu kienu waqghu f’faqar taqtghu b’sikkina minhabba l-fatt li l-kummerc dam biex beda jiehu xi flit tar-ruh. Il-Kurja Maltija tant ratu kbir dan il-qtugh ta’ qalb li ddecidiet li l-hlasijiet tar-renti li l-gabillotti kienu jroddu ghall-art tal-Knisja kellhom jew jigu sospizi, inkella jitnaqqsu, skond il-qaghda finanzjarja partikulari ta’ kull bidwi.⁵⁹

(p.176) Il-kappella ta’ Santa Margerita u c-cimiterju ta’ Santu Rokku li bejn l-1592 u l-1593 fih indifnu 27 Mosti li mietu bil-pesta

(p.176) Bla dubju kien zmien difficli u l-Mostin zgur li ghaddew minn mumenti ferm delikati. U dan ma kienx kollox ghax il-hajja fis-seklu sittax lill-Mostin kien ghad kellha taghtihom aktar fuq wicchom. Kienu zminijiet ferm incerti u mal-flagell tal-gwerra u l-attakki tas-sibbien, ma naqasx flagell iehor - dak tal-pesta. Laqat lill-klassijiet socjali kollha, laqat lill-Maltin u lill-kavallieri. Ma falliex milli jifni lill-Mostin ukoll. Il-pesta ta’ l-1592-3 qatlet mat-3,000 ruh⁶⁰ li minnhom 27 kienu mill-Mosta.⁶¹ Indifnu fic-cimiterju ta’ San Rokku li kien parti mill-kappella ta’ Santa Margerita fejn maghhom indifnu wkoll 283 vittma ohra min-Naxxar u Hal Gharghur.⁶²

Imma l-hajja ma kinitx qtugh ta’ qalb biss. Kienet ukoll rutina li hafna drabi kellha s-sabih taghha wkoll. Forsi mument mill-aktar ezaltanti ghal koppja hu t-twelid ta’ tarbija. Bla dubju fis-seklu sittax iz-zwieg kellu skop ewlieni li kien ikkunsidrat inaljenabbli u li kull koppja kien car f’mohhha meta din tinghaqad fis-Sagrament taz-Zwieg. Imheggin mit-taghlim tal-Knisja Kattolika, kull ragel u mara li kienu jiehdu l-pass u jinghaqdu fir-rabta taz-zwieg kienu jafu li din ir-relazzjoni kellha l-kulminu naturali taghha fil-prokreazzjoni ta’ l-ulied. U dan kien ikun accettat minn kulhadd bla tlaqlieq ta’ xejn. Bejn l-1546 u l-1600, mir-registru tal-maghmudijiet, nafu li kienu gew mghammda 337 persuna maqsuma f’204 subien u 120 bniet, bi (p.177) 13 ohra li s-sess taghhom ma kienx gie msemmi. Kien hemm sitt trabi indikati bhala illegittimi fil-Mosta u tnejn minnhom kienu ta’ tfajla jisimha Isabella li bejn l-1548 u l-1550 welldet lil Gilorimo u lil Mariola. Ismijiet popolari f’dan il-perjodu kienu Salvu jew Salvaturi u Mariano ghas-subien u Caterina, Domenica u Mariana ghall-bniet.⁶³

Jidher li l-koppji Mostin kienu fil-maggoranza taghhom jimxu skond in-norma tal-hajja ta’ dak iz-zmien. Kif kien mistenni minnhom ghamlu dmirhom skond it-taghlim tar-religjon li kienu jhaddnu, u taw membri godda lill-komunita li fiha kienu jghixu. Jidher ukoll li xi kultant kien jinqala’ dak il-kaz li jikser ir-regola; isir dak l-izball li jsarraf f’tarbija barra miz-zwieg. Imma fil-Mosta dawn il-kazi jidher li kienu ftit, ghallinqas jekk niehdu l-evidenza mir-registri. Dwar l-ismijiet favoriti, m’hemmx dubju li kienet tidher cara dik ir-rabta ma’ Santa Marija ghax, kemm mas-subien u kemm mal-bniet, l-isem Mariano u Mariana kienu frekwenti.

F’dawn l-istess zminijiet kien hemm ukoll 532 zwieg. Il-Mostin jidher li kienu jippreferu jizzewgu nies mir-rahal stess ghax 397 kienu koppji Mostin. Madankollu kien hemm Mostin ohra li ma waqfux fix-xfar ta’ rahalhom u hargu barra biex sabu sieheb jew siehba minn villagg hafna drabi fil-vicinanzi. Ghalhekk in-nisa Mostin jidher li tefghu ghajnejhom l-aktar fuq irgiel Naxxarin u xi ftit ohra fuq dawk Gharawrin. L-istess jista’ jinghad ghall-irgiel tal-Mosta. L-irgiel aktar avventuruzi fittxew u sabu lil xi hadd minn irhula aktar imbieghda - ghalkemm mhux daqstant. Mela dawn izzewgu nisa minn Hal Lija, H’Attard, Haz-Zebbug, Birkirkara, Hal Mann, Hal Balzan, l-Imdina, ir-Rabat, u sahansitra, il-Birgu. Ma’ dawn iridu jizdiedu sitt tfajliet Mostin li kienu tassew differenti ghax hadu ragel barrani u dawn kienu jinkludu tnejn Francizi, tnejn Taljani u wiehed Spanjol.⁶⁴

Jidher li l-Mostin, jew ghax kellhom qalbhom marbuta ma’ rahalhom, jew minhabba li n-nies kienu jafu aktar lil xulxin u hekk il-familji kienu jhossuhom aktar zguri fejn qeghdin izewgu lil uliedhom, kienu jsiru hafna zwigijiet fil-qalba ta’ l-istess komunita. Madankollu l-irhula tal-vicin ma kinux jigu eliminati ghal kollox u grupp sostanzjali ta’ rgiel Mostin ma sabiex daqstant iebsa biex ifittex siehba minn barra r-rahal. Li tfajliet minn familji Mostin jizzewgu rgiel barranin kienet forsi mbaghad pjuttost aktar insolita u ghal dawk li ghamluha forsi tindika certu sens ta’ avventura f’komunita rurali u konservattiva.

Is-seklu sbatax – hajja ta’ rutina imma mhux bla qtiegh il-qalb

(p.178) Il-bidu tas-seklu sbatax kien ghall-Mostin zmien ta’ bidla. Kienet bidla mhux kosmetika, imma bidla ta’ veru ghall-istatus tar-rahal, ghax issa, fl-ahhar, il-Mosta nfatmet min-Naxxar. Kien fil-fatt fl-1608 li l-Kurja Veskovili ta’ Malta ddikarat ir-rahal tal-Mosta bhala parrocca ghalih. Dawn l-ewwel snin offrew arja pjuttost ewforika ghall-Mostin li issa hassewhom indipendenti minn kulhadd u ma jiddependu minn hadd. Imma hafna drabi anki dak li hu sabih irid ikollu xi forma ta’ mrar. Hekk kien ghall-Mostin ferhanin bil-kisba ta’ l-awtonomija parrokkjali. L-Isqof Gargallo fid-dignet tieghu ghamilha cara li r-rahal ma kienx se jkun hieles kompletament sakemm idum haj il-kappillan attwali tan-Naxxar - Dun Giljan Borg.⁶⁵ Kellhom ghalhekk jistennew sa l-14 ta’ Lulju 1610 sakemm setghu jitolbu l-istat parrokkjali taghhom bi dritt, ghax dakinhar Dun Giljan miet.

Kien wisq sabih il-prospett tat-twaqqif ta’ parrocca gdida biex il-Mostin ihalluh jaharbilhom. Kienu ferm attenti li l-momentum li kien holoq l-istess Gargallo bid-digriet tat-twaqqif tal-parrocca taghhom ma jintilifx u jintnesa bl-istess moghdija taz-zmien. Ghalhekk kif instema’ li Dun Girgor kien halliena dlonk poggew il-pinna mal-karta u fakkru lill-isqof bid-decizjoni li kien ha fil-konfront tar-rahal taghhom. Ghalhekk erba’ mill-komunita tal-Mosta kitbu ghan-nom tal-Mostin kollha biex issa dak li kien gie deciz sentejn qabel isir realta. Qalu wkoll li kien hemm mal-200 dar f’dan ir-rahal u minn fosthom ingabru bizzejjed flus biex izommu il-knisja parrokkjali l-gdida - dik ta’ Santa Marija mtellgha s-Sema (ta’ Wied Ziri) - fornita biz-zejt ghal-lampa ta’ l-Imqaddes Sagrament u ghall-bzonnijiet l-ohra.⁶⁶ Kien poplu determinat li qed jikteb lill-isqof. Kienet komunita li taf xi trid. Kienu nies ferhana u kburin bil-kisba li kien ghamel rahalhom fil-kamp religjuz.

Din id-determinazzjoni religjuza kienet ferm cara f’mohh il-Mostin tant li meta l-ewwel kappillan tar-rahal - Dun Gwann Bezzina - hass li l-knisja parrokkjali kellha tinbidel ghal wahda akbar u li taqdi ahjar il-komunita, ma sabx resistenza. Anzi, sab il-kooperazzjoni ta’ poplu fqir imma kburi b’dak li kien kapaci jaghmel. Dahal ghall-ispiza tal-knisja li ddisinjalu l-arkitett Tumas Dingli. Ix-xoghol fil-fatt beda mill-ewwel fl-1610, u l-knisja kienet wabda ta’ kobor sostanjali.⁶⁷ Dan l-episodju juri l-karattru ta’ komunita li ghalkemm semplici kienet taf tishar u tistinka biex tiehu dak li emmnet fih. Kellha vizjoni ghall-futur. Rat li issa ma kellhiex tkun anqas minn parrocci ohra: u rrealizzat ukoll li, bhala komunita, tikber setghet u mhux tickien. Mela dan il-pass li hadet hu probabbli li kien wiehed car u naturali f’mohh il-Mostin.

(p.179) U l-previzjoni ta’ dawn il-Mostin ma kinitx zbaljata ghax ir-rahal beda jzid fil-popolazzjoni b’certu ritmu. Bizzejjed naraw kif minn 900 ruh fl-1614, il-Mosta kienet bdiet tiela’ fin-numri. Kellha popolazzjoni mhux daqstant stabbli fin-numri imma, la darba nqabzu l-elf ruh, ic-cifra qatt ma nizlet tahtu. Hekk fl-1632 kien hemm 1,579 ruh, li fl-1670 saru 1,181 persuna u fl-1680 ammontaw ghal 1,300 resident.⁶⁸ Din iz-zieda fil-popolazzjoni tar-rahal ma kinitx xi kumbinazzjoni. Kien hemm raguni cara u kienet gejja minn decizjoni politika. Tant hu hekk li l-gvern ta’ Malta, immexxi mill-granmastru, kien ta artijiet lil dawk li wrew xewqa li jibnu darhom fil-Mosta.⁶⁹ Jidher car li l-Mosta kellha xi forma ta’ gibda man-nies ghax kif deher car il-popolazzjoni kibret u xterdet. Dan ifisser ukoll li anki l-bini beda jespandi u aktar toroq bdew jiffurmaw.

(p.179) Il-knisja ta’ Tumas Dingli li nbniet bejn l-1610 u l-1619, u giet ikkonsagrata fl-1774 mill-Isqof Pellerano

Il-hajja kompliet u baqghu jizzewgu u jzewgu. Naraw li sa nofs is-seklu kienu baqghu l-istess tendenzi u hekk il-bicca l-kbira tal-Mostin izzewgu ghand xulxin. Bejn l-1630 u l-1650 il-Mosta rat 204 zwigijiet u minn dawn kien hemm 83 mara Mostija li hadu ragel minn barra r-rahal, l-aktar min-Naxxar - kif kien mistenni - imma xi whud anki minn Ghawdex (erbgha).⁷⁰ Ir-rata taz-zwieg, sena ghal sena, kienet ta’ madwar ghaxra. L-etajiet ta’ l-gharajjes kienu jvarjaw bejn medja ta’ 24 sena ghan-nisa u 29 sena ghall-irgiel.⁷¹ Ma kinux etajiet teneri wisq u juru li z-zwieg ma kienx pass li jittiehed minghajr hsieb.

Meta nigu ghall-ulied, naraw li dmirhom dawn il-koppji kienu jaghmluh. Fil-Mosta gew mghammda 617-il tarbija bejn l-1612 u l-1629 - jigifieri medja ta’ 37.28 tarbija fis-sena. Il-familja Mostija fl-ewwel nofs tas-seklu sbatax kienet tikkonsisti fi tmien persuni. Dan ma jeskludix familji b’wild wiehed u ohrajn b’disgha wlied (p.180) jew aktar.⁷² Bejn l-1630 u l-1650, imbaghad, saru 798 maghmudija li, bejn wiehed u iehor, jindikaw medja simili ghall-perjodu ta’ qabel.⁷³

Naturalment, min jitwieled u min imut, u dan xejn inqas fil-Mosta. Bejn l-1613 u l-1629 hallew lill-komunita fil-Mosta 41 ruh, jew medja ta’ 2.5 kull sena. Mill-banda l-ohra, il-perjodu 1630-1650 ra 250 ruh ihallu din id-dinja, u dan kien igib medja ta’ 12.5 fis-sena. Kienu jindifnu fil-knisja u dan baqa’ jsir matul is-seklu sbatax kollu.⁷⁴ Jidher li bhala popolazzjoni ma kinitx daqstant dghajfa u l-ambjent rurali u l-ikel semplici u bnin ta’ l-istess ghelieqi taghhom hu probabbli li ghen biex ikollhom aktar manteniment san. Fi zmien fejn il-mard kien hafna anqas facli biex tikkurah u t-taghlim fuq kif persuna zzomm ruhha b’sahhitha zgur li kien ghadu ma bediex, johrog li l-hajja tar-raba’ bl-iebes kollu taghha xorta wahda ma kinitx il-kawza tal-qerda qabel il-waqt tal-maggoranza tar-rahhala Mostin. Il-mortalita kienet wahda accettabbli meta tikkunsidra li anki f’certi perjodi l-bidwi kien jghaddi minn karestiji, hsad difficli u kull xorta ta’ kuntrarji ambjentali ohra.

U jidher car li l-Mostin f’dan iz-zmien ma kienu mohhhom f’xejn hlief f’xogholhom, huma u kemm wliedhom. Ghalhekk qajla kien jimpurtahom mill-iskola u l-edukazzjoni formali. Tant hu hekk li skond il-listi ta’ skejjel approvati biex jghallmu lit-tfal, fil-Mosta kien hemm wahda biss. Kien jiehu hsiebha Dun Grazjo Deguara u l-permess ghall-iskola ngieb fl-1695. Kienet skola elementari ghat-taghlim tal-qari u l-grammatika.⁷⁵ Ghalkemm il-Mosta kienet rahal zghir, mit-tfal ma kinux neqsin meta f’sena kien ikun hemm medja ta’ 38 wild. Mill-banda l-ohra hsieb il-genituri kien fuq kif se jghixu minn jum ghall-iehor, wara kollox dik hi l-hajja tal-biedja. Jidher li ma kellhomx interess li jibaghtu lill-uliedhom l-iskola ghax kieku, probabbilment, kien ikun hemm aktar skejjel jew ghalliema biex jissodisfaw il-htiega akbar li kienet tinholoq fir-rahal.

(p.182) L-istandard il-prim tas-Sagrament (flimkien mal-Kurcifiss u l-fanali), l-ewwel Fratellanza li nsibu fil-Mosta sa mit-twaqqif tal-parroca fl-1608

Madankollu, ghalkemm skola ma kinux imorru u edukazzjoni akkademika ma kellhomx, il-Mostin xorta wahda kienu jiehdu xi xorta ta’ formazzjoni. Din kienu johduha permezz tal-fratellanzi. Peress li fil-hajja Maltija kollox kien iffokat fuq il-knisja u r-religjon, kienet haga kwazi naturali li l-ewwel ghaqdiet fil-komunita jkollhom konnessjoni qawwija religjuza. Il-Knisja hegget hafna t-twaqqif ta’ fratellanzi u xirkat. Filwaqt li ta’ l-ewwel kellhom ghanijiet purament religjuzi, tat-tieni kienu ghaqdiet tal-haddiema - kull xirka tigbor fiha haddiema mill-istess sengha. Dawn ix-xirkat kienu, iva, marbuta mar-religjon, imma kienu jahdmu wkoll biex jippromwovu (p.181) interessi tal-membri u s-sengha li kienu jirrapprezentaw.⁷⁶ Il-fratellanzi, li kienu marbutin f’kollox mal-Knisja, kienu mifruxa mal-gzejjer Maltin u tista’ tghid li kwazi f’kull parrocca kont issib il-Fratellanza tas-Santissimu Sagrament.⁷⁷

(p.182) L-istandard il-prim tal-Fratellanza tar-Ruzarju, li fil-Mosta twaqqfet ftit snin wara, ezattament fil-11 ta’ Frar, 1612

Il-Mosta u l-Mostin ukoll gew introdotti mal-fratellanzi. Kien Mons. Pietru Dusina - vizitatur appostoliku mibghut mill-papa - li heggeg biex f’kull parrocca jkun hemm il-Fratellanza tas-Sagrament u din zgur li twaqqfet fl-ewwel zminijiet wara li l-Mosta saret parrocca ghaliha.⁷⁸ Twaqqfet ukoll mill-bidu tal-parrocca l-Fratellanza tar-Ruzarju u hekk il-Mosta kienet wahda mill-bicca l-kbira tal-parrocci li stabbilew din il-fratellanza fi hdanhom.⁷⁹ Dan kollu wera d-devozzjoni tal-komunita Mostija lejn ir-religjon. Wera wkoll kemm kienu vicin il-Knisja Kattolika u l-mexxejja taghha. Kienu nies semplici f’ghemilhom imma devoti lejn il-Knisja u dak li kienet titlob minnhom.

(p.182) L-istandard il-prim tal-Fratellanza tad-Duluri li fil-Mosta twaqqfet fl-1886, ghalkemm id-devozzjoni lejn Marija Addolorata tmur ferm aktar qabel

Imma dan is-seklu ma kellux jispicca minghajr flagell iehor li laqghat ukoll lill-Mostin. Kienet is-sena 1675 meta Malta giet mghaddsa f’epidemija tal-biza’. Imsejha l-pesta l-kbira, din qerdet kwantita sostanzjali ta’ Maltin, ghax bejn it-23 ta’ Dicembru 1675 u t-23 ta’ Gunju 1676 kienet hadet mat-8,740 ruh.⁸⁰ U dan ma kienx kollox ghax sa Settembru hu kkalkulat li kienet halliet b’kollox mal-11,000 ruh mejta.⁸¹ Mil-lista ta’ dawk li mietu sat-23 ta’ Gunju jidher li mill-Mosta kien hemm 18-il persuna.⁸² Il-flagell tal-pesta lahaq il-Mosta meta kien beda joqrob lejn it-tmiem. B’kollox hu stmat li l-Mosta tilfet 23 ruh f’din l-epidemija minn popolazzjoni ta’ madwar 1,300 ruh.⁸³

(p.182) Aktar standardi (sekondi) fil-Mosta: fuq quddiem jidher dak tal-Fratellanza tal-Qalb ta’ Gesu li twaqqfet matul is-seklu tmintax, dak tal-Fratellanza ta’ San Guzepp li kienet diga twaqqfet fl-1794, u fuq wara tal-Fratellanza tac-Cintura li twaqqfet fl-1 ta’ Dicembru, 1721

Hekk resaq lejn tmienu s-seklu sbatax. Kien seklu li ghadda mill-prova lill-komunita Mostija li kellha tara s-sabih u l-ikrah tal-hajja. Is-seklu beda bit-twaqqif tal-parrocca u ghalhekk ir-rahal hass l-ewforija li jgib mieghu avveniment straordinarju bhal dan. Madankollu lejn tmiemu, l-istess seklu kellu merfugh avveniment straordinarju iehor - din id-darba mill-ikreh possibbli. Gab il-biza’, il-mewt u l-qtiegh il-qalb. Hekk, il-Mostin dahlu fis-seklu li kien imiss, mifnijin imma zgur mhux meqrudin.

Is-seklu tmintax – zmien ta’ taqlib socjali u politiku

(p.183) Zgur li dan is-seklu gdid kellu aktar sorprizi ghall-gzejjer Maltin. L-Ordni ta’ San Gwann kien qed jersaq lejn tmiemu u hakkiema ohra - il-Francizi Repubblikani - kellhom jiehdu l-post ta’ gvern li kien ilu hemm 268 sena. Il-Maltin, u maghhom il-Mostin, raw f’nofshom gvern gdid; stramb u kontra hafna mill-principji bazici li kienu haddnu minn zminijiet ferm imbieghda.

Imma dan ma garax f’daqqa. Ir-rahal baqa’ ghaddej bir-rutina tieghu. Baqa’ jikber u jespandi. In-nies kellhom certa stabbilita u dan deher fic-cifri ta’ l-abitanti. Ghalhekk, fl-1702 fil-Mosta kien hemm 1,443 persuna meta fin-Naxxar - li minnu harget il-parrocca tal-Mosta u li kien hemm certa rivalita bejniethom - kienu jghixu 1,529 ruh. Fl-1716 in-nies naqsu ghal 1,287 imma regghu bdew jirpiljaw u fl-1726 telghu ghal 1,382. Sa ghaxar snin wara saru 1,422 persuna u komplew jizdiedu ghal 1,700 fl-1745. Ic-cifra ta’ 2,000 ruh inqabzet ukoll ghax fl-1760 kienu jghoddu 2,126. Telghu ghal 3,458 fl-1784 u fl-1797 - lejlet l-invazjoni Franciza - kienu jghoddu 2,593 persuna. Fl-ahhar erbghin sena tas-seklu l-popolazzjoni tal-Mosta kienet dejjem tissupera fin-numru lil tan-Naxxar.⁸⁴

Matul dan is-seklu ma kienx hemm wisq skossi, ghallinqas sa ma waslu l-ahhar snin. Il-hajja ghalhekk kienet wahda pjuttost ta’ rutina fejn l-andament tal-familja ma tantx kellu varjazzjonijiet. Iz-zwigijiet naturalment ma naqsux u l-mudell tas-seklu ta’ qabel kien ghadu jghodd ghas-seklu tmintax ukoll. Il-bicca l-kbira tal-Mostin baqghu jippreferu zwieg fil-komunita taghhom stess ghalkemm bejn l-1750 u l-1797, per ezempju, kien hemm 21 ragel Mosti li zzewgu xebbiet minn Hal Lija, u 11 ohra li sabu mara mis-Siggiewi.⁸⁵ Ohrajn sahansitra marru aktar ‘il boghod u zzewgu nisa Ghawdxin.⁸⁶ F’dan il-perjodu (1750-1778) kienu saru 954 zwieg maqsumin f’766 li kienu l-ewwel zwieg, 37 fejn guvintur izzewgu nisa romol, 109 fejn xebbiet hadu rgiel romol, u 42 fejn l-gharajjes kienu romol it-tnejn.⁸⁷

Hi interessanti din il-kombinazzjoni ta’ zwigijiet. Jidher li ma tantx kien hemm inibizzjoni biex romol jergghu jizzewgu. Hu probabbli li kienet konvenjenti, anzi necessarja, din id-decizjoni li zmien fejn ma kienx hemm wisq possibiltajiet li xi hadd isib sostenn jekk ikun persuna wehidha, specjalment in-nisa. Ma rridux ninsew li l-mara f’dak iz-zmien ma kelliex il-possibbilta li tahdem ghal rasha bi qliegh u l-uniku mezz biex ikollha sigurta ghall-futur, specjalment jekk ma kellha lil hadd minn tal-familja biex isostniha, kien li ssib ragel li kellu l-mezzi biex izommha.

(p.184) Il-mithna tar-rih mibnija fi zmien il-hakma ta’ l-Ordni ta’ San Gwann fl-1757. Il-Mostin taht il-Kavallieri komplew bil-hajja ta’ kuljum. Hasbu fl-ghixien taghhom, tahnu l-qamh u hmew il-hobza ta’ kuljum

(p.184) Jekk inkomplu nezaminaw il-fibra li kienet tifforma l-komunita tal-Mosta nsibu li qalb il-poplu kienet marbuta ma’ artu u ma’ xoghlu - il-biedja. Hekk, ftit kienu dawk il-Mostin li ghazlu li jhallu art twelidhom u jsiefru. Nistghu niehdu hjiel ta’ kemm Mostin effettivament telqu minn Malta fl-ahhar nofs tas-seklu tmintax minn kemm minnhom talbu certifikat lill-Kurja Maltija biex jinhargilhom dan id-dokument li kien juri li huma qatt ma zzewgu barra minn xtuthom. Din kienet licenzja essenzjali li riedet tinkiseb minn min kien siefer ghax inkella ma kienx jithalla jizzewweg. Mostin li talbu din ic-certifikazzjoni lahhqu l-25 ruh fil-perjodu 1750-78.⁸⁸ Numru daqshekk baxx f’perjodu ta’ tmienja u erbghin sena ma setax ifisser hlief li l-Mostin li htigilhom isiefru kienu ftit u juri wkoll li l-harsa tal-Mosti kienet madwaru u mhux ‘il boghod minnu. Il-Mostin jidher li kienu sedentarji u ma tantx iccaqalqu fi vjaggi lejn orizzonti mbieghda matul is-seklu tmintax.

Kienu mehdijin bil-familja u bir-religjon li fihom kienu jigbru dak kollu li kien jaghmel lil hajjithom. Tant ir-religjon kienet fil-hajja ta’ kuljum li matul is-seklu tmintax, barra mis-sehem regolari fir-riti u l-funzjonijiet tal-Knisja, il-Mostin waqqfu wkoll tliet fratellanzi ohra ma’ dawk li diga kien hemm. Dawn kienu l-Fratellanzi tac-Cintura, ta’ San Guzepp u tal-Qalb ta’ Gesu.⁸⁹

Sentejn ta’ qilla u tbatija - 1798-1800

(p.185) Il-hajja ta’ rahal mehdi bil-hwejjeg ta’ kuljum, bit-twemmin religjuz u bix-xoghol umli tieghu kellha titghezzez sew meta fid-9 ta’ Gunju 1798 tfaccat quddiem Malta l-flotta Franciza u f’qasir zmien Malta waqghet taht il-madmad ta’ amministrazzjoni li ma kienet taqbel xejn mat-tradizzjonjiet Maltin. Wara aktar minn zewg sekli u nofs ta’ gvern li, bis-sewwa jew bid-dnewwa, kienu drawh u addattaw ruhhom ghalih, il-Maltin issa ffaccjaw sitwazzjoni li kienet ferm gdida u difficli biex tindara.

Fl-ewwel tliet xhur tal-hakma tieghu fuq Malta l-gvern Franciz hareg hafna ligijiet biex jipprova jibdel il-mentalita Maltija u l-poplu jaddotta l-mudell ta’ Franza Rivoluzzjonarja u Repubblikana. Hafna mil-ligijiet kienu interessanti u innovattivi. Madankollu ghaddew ligijiet ohra li messew is-sentimenti religjuzi tal-Maltin meta llegislaw biex jindahlu fil-hajja tal-Knisja Kattolika f’Malta.⁹⁰ Ligijiet ohra kienu se jkollhom effett hazin hafna fuq il-hajja personali u socjali tal-Maltin u ghalhekk dawn hassew li l-futur taghhom kien qed isir x’aktarx imdallam ghalihom u ghal uliedhom. Il-qaghda saret wahda mwieghra u fl-ahhar splodiet.⁹¹

Il-poplu kollu, u mhux inqas dak tal-Mosta, qam f’rewwixta kontra l-hakkiema Repubblikani nhar it-2 ta’ Settembru, 1798. Il-huggiega hadet u nfirxet u kulhadd bi hgaru nghaqad kontra l-ghadu komuni. Hawn dehret id-determinazzjoni tal-Mostin. Hareg il-kuragg, l-eroizmu u s-sens ta’ dedikazzjoni lejn in-nazzjon. Hareg ukoll l-ugiegh tat-telfa; il-qtugh il-qalb quddiem it-tbatija u l-incertezza tas-sitwazzjoni. Il-poplu Mosti ta sehmu f’dak kollu li gie mitlub u wera li kien jaf jaghmel parti mit-tim ghal sforz kollettiv li ried iwassal ghal ghan ahhari - ir-rebha fuq l-ghadu li kien irvina l-hajja ta’ poplu li kien jippreferi l-kwiet u r-rutina.

(p.185) Il-Kappillan Dun Felic Calleja li bl-ghaqal tieghu mexxa l-kumitat tal-battaljun tal-Mosta kontra l-Francizi, flimkien ma Dun Marin Galea, Dun Guzepp Tonna u Frangisk Dimech.

Il-Mostin kellhom il-battaljun taghhom, li fih ingaggaw 633 ragel matul is-sentejn tar-rewwixta u kien jinzamm jiffunzjona bil-ghaqal tal-kumitat tat-tmexxija tal-Mosta ffurmat mill-kappillan Dun Felic Calleja, Frangisk Dimech, Dun Marin Galea u Dun Guzepp Tonna. Dawn id-dirigenti kienu (p.186) jaraw li l-battaljun flimkien mar-rahal tal-Mosta jkollhom l-ikel mehtieg li huma kienu jaraw kif se jixtru u jakkwisiaw.⁹² Il-flus kienu jinghataw mill-istess rahhala li flok kienu qeghdin ihallsu dak li kellhom jaghtu nghidu ahna lill-kunvent ta’ l-Agostinjani, kienu jghadduhom direttament ghall-bzonnijiet tal-Mostin.⁹³

U l-Francizi ma kinux l-uniku ghadu. Ghadu b’sahhtu iehor kien in-nuqqas ta’ ikel. Dan kien ifisser guh u ghaks. Mal-bidu ta’ l-irvell ma kienx hemm ikel mahzun biex jintuza fix-xhur difficli tal-gwerra. Barra dan ma kienx hemm munita barranija biex malajr jinxtara ikel minn Sqallija biex tissolva din il-problema. Is-soluzzjoni li nstabet kienet wahda drastika u wriet il-limiti tat-tbatija li kellu jghaddi minnha l-poplu f’dawn iz-zminijiet. Wera wkoll, madankollu, id-determinazzjoni li kellhom in-nies ta’ din id-daqsxejn ta’ gzira biex jirbhu anki lil dan l-ghadu. Is-soluzzjoni li hargu biha l-gvernijiet ta’ l-irhula kienet li jipotekaw il-beni immobbli li kellhom, jigifieri d-djar u l-ghelieqi. Kien fit-30 ta’ Marzu 1799, li ttiehdet id-decizjoni biex jigu ipotekati l-beni tal-Mosta biex jinxtara qamh u mahlut u ikel iehor mill-gzira gara ta’ Sqallija ghall-bzonnijiet tal-poplu u l-battaljun tal-Mosta. Wara li nghataw erbat ijiem cans ghal min ried jaghmel l-oggezzjonijiet tieghu, saret l-ipoteka b’att tan-Nutar A.P. Spiteri fit-3 ta’ April 1799.⁹⁴

Uriet ghal dab’ohra li l-Mostin kienu jafu jaghrfu l-mumenti krucjali u li ma offrewx oggezzjonijiet meta d-decizjoni kienet prattikament wahda ta’ hajja jew mewt. Kellhom sens ta’ ghazla, kienu gharfu jiddistingwu bejn il-mument ta’ issa u l-futur; urew li kienu jafu jhaddmu vizjoni li tmur lil hinn mill-ego, mill-immedjatezza personali. Ma oggezzjonawx allavolja l-propjeta kienet taghhom, allavolja kienu qed jirriskjaw dak kollu li kellhom, dak kollu li ghalihom kien kollox.

Madankollu ma nistghux ma ninnutawx li kien hemm ukoll dawk il-mumenti fejn xi Mostin intghelbu mill-interessi taghhom li poggewhom qabel dawk tal-pajjiz. Ezempju partikulari johrog minn dak li kien jigri fuq it-trunciera ta’ Gharghur fejn il-gwamigjon ta’ 500 suldat kien maghmul mill-Karkarizi u l-Mostin.⁹⁵ Kien qed jigri li l-irgiel assenjati ghall-posti militari taghhom kienu jistennew sakemm jinghataw ir-razzjoni ta’ kuljum tal-hobz u mbaghad jitilqu biex jahdmu fl-ghelieqi taghhom bla permess. Din il-prattika kienet qed thalli bla ghassa adegwata l-pozizzjonijiet fortifikali avvanzati. Kellhom ghalhekk jinholqu sanzjonijiet (p.187) kontra dawn l-irresponsabbli fi zmien daqstant krucjali. Iddecidew il-mexxejja tal-gzira li r-razzjoni tal-hobz jibda jitqassam biss lil dawk li jaghmlu dmirhom sew, u min kien jinqabad iwarrab minn postu bla permess - anki ghal hin qasir - kien jitqies bhala ghadu ta’ pajjizu u allura jitlef kull beneficcju marbut mas-servizz li jkun ghamel u kull xorta ta’ premju li seta’ jinghata fl-ahhar tal-gwerra.⁹⁶

Forsi l-aktar episodju ikrah f’dawn is-sentejn ta’ glied kontra l-Francizi kien dak tal-kongura li falliet. Il-Maltin ta’ barra l-Belt riedu jidhlu u jiehdu belthom minn taht il-hakkiema. Dan ippruvaw jaghmluh fit-12 ta’ Jannar 1799, imma kollox tar mar-rih meta l-komplott inkixef u s-suldati Maltin li kienu mistohbija jistennew li jagixxu marru fuqhom ghal gharrieda. Il-paniku tela’ ghal rashom u tgerfxu. Fuq kollox suldati dilettanti kienu. Gabillotti baqghu, imma b’azzarin f’idejhom!

(p.187) L-ismijiet tas-sittax-il suldat Mosti li hallew hajjithom fl-assalt ta’ Marsamxett kontra l-Francizi fit-12 ta’ Jannar 1799. Dan il-Monument twaqqaf in parti f’giehhom u gie mikxuf fl-l ta’ Novembru, 1992

Kienu sittax-il suldati Mostin li mietu fl-assalt ta’ Marsamxett. Dawn kienu: Guzepp Galea, Frangisk Xerri, Xmun Fenech, Guzepp Sciberras, Guzepp Camilleri, Indri Galea, Salvu Aquilina, Frangisk Pisani, Pawlu Galea, Ganni Said, Frangisk Chetcuti, Frangisk Fenech, Ganni Galea, Dumink Galea, Indri Bezzina u Frangisk Borg.⁹⁷ Mhux facli nippruvaw nifhmu ghal xiex hallew hajjilhom dawn l-irgiel. Nistghu nghidu li kienu eroj ghax taw hajjithom ghal pajjizhom. M’hemmx dubju minn dan. Imma x’gieghelhom jivvolontarjaw ghal din il-missjoni? Ghax ta’ min jghid li dawn kienu kollha voluntieri. maghzulin personalment mill-Kmandant Censu Borg - maghruf bhala ‘Brared’.⁹⁸ Jghidilna suldat Mosti li salva mill-qilla Franciza f’dan l-episodju u li rrakkonta kollox wara li nheles mill-habs - 16-il xahar wara l-qabda tieghu. Guzepp Bonavita qal li mar minn jeddu ghax fl-avviz ghal (p.188) din l-operazzjoni kien gie mwieghed li l-voluntieri kellhom jinghataw 100 skud u razzjon ta’ hobz b’xejn kuljum. Ghal dawk li jmutu dan kollu kellu jitgawda minn xi qarib taghhom.⁹⁹ Difficli biex tifhem fejn kien jibda l-patrijottizmu u fejn kien ikompli l-interess personali u tal-familja. Wara kollox. il-gwerra dik li hi. Tahlita ta’ realtajiet li mhux facli li tifridhom u taghzilhom. Ir-rewwixta tal-Maltin kontra l-hakma Franciza ma kienet xejn differenti.

Kienet x’kienet il-motivazzjoni, fis-sentejn li dam l-imblokk tal-Francizi, 633 ragel mill-Mosta serva bhala suldat ghal art twelidu. Jekk ma nghoddux ix-xjuh, in-nisa, it-tfal u l-morda, johrog li minn madwar 3,000 abitant li kienu jghixu fir-rahal, ftit jew xejn kienu dawk l-irgiel u zghazagh li ma servewx fil-battaljun tar-rahal taghhom f’xi hin jew iehor.¹⁰⁰

Kien Settembru ta’ l-1800 li issa Malta regghet giet f’salib it-toroq storiku iehor. Il-Francizi telqu u gew l-Inglizi. Kien beda perjodu gdid fil-hajja tal-Maltin u tal-Mostin.

Is-seklu dsatax - ftit minn kollox

Mal-migja tas-seklu l-Mosta u l-komunita li kienet tghix fiha dahlu fi zmien gdid ghalkemm mhux kollox inbidel mill-ewwel. Ir-rih tal-bidla mhux dejjem ikun riefnu, kultant jonfoh bil-mod imma b’konsistenza. L-Inglizi gabu maghhom ideat godda, hsibijiet godda u nholqu necessitajiet godda. 1l-Mostin raw u ghexu l-hajja taghhom bhas-soltu, imma xi haga bdiet tinbidel ukoll.

Il-Mosta esperjenzat, bhall-bqija ta’ Malta, il-kontinwita fil-bidla. Il-hakkiema Inglizi hasbu biex f’kull belt u rahal jappuntaw amministratur jew kmand li tawh l-isem ta’ logutenent u dan ha post l-ufficjali ta’ zmien l-Ordni, li kienu maghrufa bhala sindku u gurat. Il-proklama ta’ l-14 ta’ Dicembru 1801 mahruga mill-Kummissarju Rjali Sir Charles Cameron tat id-direzzjoni lil dawn l-ufficjali. Inghataw is-setgha lil-logutenenti li jaqtghu kawzi mhux ‘il fuq minn ghoxrin skud. Kellhom ukoll jippruvaw igibu l-ftehim bejn dawk li jkunu sejrin jifthu xi kawzi fil-qorti; u bhala missirijiet ta’ l-irhula, kellhom jaraw li hadd minn dawk li kienu jaqghu taht ir-responsabbilta taghhom ma jkun mahqur. Kellhom jaraw li l-bejgh ta’ l-ikel, xorb u bzonnijiet ohra jsir sewwa, u l-uzin u l-kejl ikunu gusti; u kellhom ukoll johorgu l-mieta fuq il-qmuh, xghir u mahlut.¹⁰¹

(p.189) Minn dawn l-istruzzjonijiet ufficjali johrog li l-hajja tal-bniedem ma kinitx wisq different minn dik tal-lum. Il-Mostin, u huthom il-Maltin l-ohra, kellhom bzonn min jittitulahom imma wkoll min jikkontrollahom. L-ordni fil-pajjiz kellha jkollha l-priorita taghha, u dan kien beda jsehh b’aktar efficjenza, anki meta twaqqaf il-Korp tal-Pulizija fl-1814. Il-Mosta tpoggiet fil-Tieni Distrett li kien maghmul mill-istess lokalitajiet (il-Mosta, Had-Dingli, Haz-Zebbug, is-Siggiewi, ir-Rabat u l-Imdina) u bl-istess ufficjal li kien responsabbli ghall-amministrazzjoni lokali. Hu probabbli li dan id-distrett kien jitmexxa mill-ghassa tar-Rabat bejn l-1815 u l-1840.¹⁰²

(p.189) Il-mithna l-ohra tal-qamh li ghadna nistghu naraw fil-Mosta. Din inbniet fi zmien il-hakma Ingliza fuq il-gzejjer Maltin

Madankollu, ir-rahal tal-Mosta baqa’ relattivament kwiet u n-nies kienu mohhhom fix-xoghol agrikolu. Jidher ukoll li l-komunita kienet ghaddejja minn zmien difficli ta’ faqar u mizerja socjali. Hjiel ta’ dan jidher mil-lista tal-foqra¹⁰³ li marru jigbru xi haga tal-flus mit-tqassim tal-200 skud li kien halla l-Kappillan Dun Felic Calleja wara mewtu biex jitqassmu lill-foqra. It-tbatija fil-Mosta kienet wahda reali u konkreta, kif ikkonfermata mir-rapport tal-Kummissjoni Rjali ta’ l-1836. Fil-Mosta f’dak iz-zmien ma kien hawn l-ebda ghani li jghix biss bir-renta. Kien hawn 6 avukati, 14-il qassis, 3 impjegati mal-gvern, tabib wiehed, 20 ragel li jahdmu r-raba’ taghhom, 200 bir-raba’ mqabbel ghandhom, 30 bil-hanut, 20 mghallem, 800 haddiem u 500 mara li jinsgu. Il-haddiem tar-raba’ hawn Malta kien jaqla’ 4 irbghajja ta’ jum xoghol (madwar 2c5 jew €0.06), fir-rebbiegha 4 irbghajja u 10 habbiet (3c2 jew €0.07), fis-sajf 5 irbghajja (madwar 3c5 jew €0.08) li kienu jithallsu fi flus. Fix-xitwa, il-hlas kien daqsxejn differenti u kien jikkonsisti f’zewg sighan xghir u sold (4m jew €0.01) fi flus, ghalkemm xi kultant il-flus ma kinux jinghataw u jinbidlu ma’ qoton, mahlut jew hobz.¹⁰⁴ Ghalkemm il-faqar minhabba n-nuqqas ta’ xoghol kien jezisti f’Malta kollha, donnu l-Mostin kienu maghfusin aktar min-nies ta’ rhula ohra. Fil-fatt fil-lista tat-tallaba nsibu l-Mostin fuq nett. (p.190) Kien zmien difficli ghal hafna, u konsegwenza ta’ dan fir-rahal tal-Mosta kienu mietu erbgha min-nies bil-guh.¹⁰⁵

U dan iz-zmien tat-tletinijiet kompla bl-istess andament fl-erbghinijiet ghax ic-censiment tal-popolazzjoni ta’ l-1842 wera lill-familji Mostin jippruvaw idahhln lix-xjuh u l-morda taghhom f’xi ospizju jew xi sptar. Ohrajn, mill-banda l-ohra, baqghu jigu assistiti minn tal-familja f’darhom stess. Il-Mosta f’dak iz-zmien kellha 3,386 abitant.¹⁰⁶

Meta is-seklu kien wasal ghal nofsu sar ic-censiment fl-1851. Kien hemm 4,305 persuni fir-rahal li kienu jinqasmu fi 2.34% deskritti bhala ghonja (f’Malta l-persentagg kien 11.53%), 22.17% fil-klassi tan-nofs (f’Malta din kienet tlahhaq 39.22%),u 75.71% fil-klassi l-baxxa(f’Malta din kienet 49.25%).¹⁰⁷ Meta tanalizza din l-istatistika jidher mill-ewwel li fil-Mosta ghal nofs is-seklu dsatax ma kienx hemm daqshekk nies li kellhom mezzi bizzejjed biex jghinu lilhom infushom u lill-ohrajn. Il-maggoranza tan-nies kienu haddiema ta’ l-id u dawn aktarx ma kienx ikollhom dhul adegwat bizzejjed biex ilahhqu lanqas mal-bzonnijiet l-aktar bazici.¹⁰⁸

Sa ghaxar snin wara l-popolazzjoni tar-rahal kienet naqset b’477 ruh. Kien hemm 23 qassis, u parti kbira mill-komunita kienet tahdem ir-raba’. Kien hemm ukoll 400 irregistrati bhala haddiema fix-xoghol ta’ l-ghazil u l-insig. Kien hemm ukoll dawk il-ftit li kellhom xi edukazzjoni li fosthom, ghal kull wiehed li kien jaf bl-Ingliz kien hemm tmienja li jafu bit-Taljan.¹⁰⁹ Spikkaw il-haddiema fil-manifattura tat-tessili u dawn kien anki izjed fis-snin tletin meta kienu rregistrati 500 persuna u ghalhekk l-oghla numru f’rahal wiehed.¹¹⁰ Fl-istess zmien il-maggoranza tal-Mostin kienu jahdmu fil-biedja. Ghoxrin minnhom kienu sidien ta’ l-art taghhom filwaqt li mitejn ohra kienu jahdmu art imqabbla ghandhom. Xoghlijiet ohra kienu: sitt avukati, erbatax-il qassis, tliet impjegati mal-gvern, tabib wiehed, tletin bejjiegh tal-hwienet, ghoxrin ragel tas-sengha, u 800 haddiem iehor f’xoghlijiet varji.¹¹¹

(p.191) Aktar ma s-seklu beda joqrob lejn tmiemu aktar bdiet tinbidel il-fibra tar-rahal. Bdew jizdiedu n-nies li ma kinux marbuta mar-raba’. Nghidu ahna skond ic-censiment ta’ l-1871 dehru wkoll erba’ studenti li kienu qed jattendu l-Universita ta’ Malta jew il-Liceo fil-Belt Valletta. Fl-iskola primarja tal-gvern fir-rahal kien hemm 141 student imma ma kienx hemm skejjel privati.¹¹²

Intant, l-iskola tal-gvern fil-Mosta kienet fethet fl-1840 billi kera dar privata u hekk il-Mostin inghataw ic-cans ghall-ewwel darba li jattendu l-iskola fir-rahal taghhom stess. Imma dan ma jidhirx li halla xi effett straordinarju fuq il-Mostin ghax ghaxar snin wara kienu miktubin 50 tifel u 77 tifla - li minnhom 21 tifel u 14-il tifla biss kienu jattendu b’mod regolari.¹¹³ Dawn ic-cifri fissru l-aktar persentaggi baxxi ta’ attendenza mill-iskejjel kollha li kien hemm f’dak iz-zmien.¹¹⁴

Kien car li mohh il-koppji Mostin ma kienx kemm se jkunu jafu jiktbu u jaqraw uliedhom imma kemm dawn l-ulied kienu se jkunu jistghu jghinuhom malajr biex idawwru xi haga tal-flus. Il-faqar, kif rajna, kont taqtghu b’sikkina, u fejn hemm il-guh ma jigix l-ewwel it-taghlim imma kif se timla zaqqek.

Meta l-hajja bdiet tigi xi ftit ghall-ahjar, anki l-genituri bdew jaraw aktar skop fl-iskola u t-tfal bdew jizdiedu. Tant hu hekk li l-gvern ghamel il-kuragg u akkwista bicca art u bena skola gdida li laqghet l-ewwel studenti fiha f’Awwissu ta’ l-1898.¹¹⁵ Inbniet fi Triq Grognet fejn ghadha sal-lum. Il-Mostin gharfu s-siwi ta’ l-edukazzjoni u bdew izidu fl-attendenza taghhom u ppruvaw itejbu aktar il-prospetti taghhom ghall-futur. Dan deher aktar fis-seklu ghoxrin meta anki gew approvati ligijiet mill-gvern biex isahhah l-attendenza tal-poplu fl-iskola. Il-progress, anki go rahal rurali u xi ftit jew wisq konservattiv, ghamel l-effett tieghu. Il-gabillott beda jara li hemm dinja lil hinn mill-ghalqa u r-rahal. Beda jifhem li l-futur ma kienx fil-biedja imma fl-edukazzjom u hekk l-iskola tal-Mosta bdiet dejjem izjed timtela bi tfal ghatxana ghat-taghlim.

Aspett iehor li dam biex qabad mal-Mostin kien is-sehem taghhom fil-process elettorali tal-lokalita. Ma nistghux nghidu li l-Mostin biss kienu baqghu lura f’dan ghax anki l-irhula l-ohra ma tantx urew xi entuzjazmu aktar ferventi. Irridu nghidu wkoll li ftit Mostin kellhom id-dritt ghall-vot ghax il-kundizzjoni principali biex wiehed jivvota kienet tkun ibbazata fuq id-dhul u l-gid li kien jippossiedi. Barra dan, kienu biss l-irgiel li setghu jivvutaw fi zmien fejn il-mara kienet ghadha ma tgawdi l-ebda dritt fil-kamp elettorali - u f’elf qasam iehor jekk nigu ghal dan.

(p.192) L-iskola primarja tal-Mosta fi Triq Grognet. Laqghet fiha l-ewwel studenti f’Awwissu ta’ l-1898, u ghadha taqdi dmirha sal-lum

(p.192) Sakemm giet abolita l-pozizzjoni tas-sindku fl-1896, il-gvern centrali kien ipprova jdahhal ukoll sistema ta’ kumitati distrettwali. Is-sindku ma kienx jintghazel mill-poplu imma kien jitpogga direttament mill-gvern. Mill-banda l-ohra, il-membri tal-kumitati distrettwali kienu jintghazlu bi procedura differenti.

L-iskop ta’ dawn il-kumitati distrettwali kien li joffru l-pariri taghhom. Kull wiehed mid-distretti tal-kampanja kien mahsub li jkollu kumitat ta’ hames persuni, b’wiehed minnhom ikun il-president. Fil-kaz tal-kampanja, is-sindku tal-post kien jippressiedi hu. Membru ex-ufficio kien it-tabib tal-gvern tad-distrett. L-ohrajn kellhom jigu eletti min-nies tad-distrett. Id-dritt tal-vot kien ezatt bhal dak ghall-elezzjonijiet tal-Kunsill tal-Gvern.¹¹⁶

L-ewwel elezzjoni saret fl-1867. Fid-distrett tal-Mosta, kellhom il-vot 67 ragel imma vvutaw 26 biss.¹¹⁷ Saret elezzjoni ohra fl-1871 u l-konkorrenza mill-votanti kienet ghal darb’ohra baxxa sew, u meta waslet biex issir l-elezzjoni ta’ l-1873, din lanqas biss saret.¹¹⁸ L-ahhar attentat sar fl-1882 u l-istess prokrastinazzjoni regghet irrepetiet ruhha - xejn inqas fid-distrett tal-Mosta. Wara din il-votazzjoni (p.193) l-kumitati ma tlaqqghu qatt u mietu mewta naturali.¹¹⁹ Il-Mostin kienu qed jirriflettu l-istess sintomu li kien qed jigri fuq bazi nazzjonali. Jidher li din il-forma ta’ partecipazzjoni ‘demokratika’ ma kienet tfisser xejn ghal min kellu d-dritt jiehu sehem fiha u l-elezzjonijiet lokali kellhom jistennew sa l-ahhar decenju tas-seklu ghoxrin biex jergghu jinghataw spazju fil-hajja tal-lokalilajiet Maltin.

Ghalkemm qeghdin insemmu din il-prokrastinazzjoni fil-politika lokali ma rridux nifhmu li l-Mostin kienu jhallu kollox ghaddej f’dak li ghandu x’jaqsam mal-polilika. Il-Mosti ma kienx bil-fors dak il-gwejjed li jghix il-hajja kwieta tal-kampanja. Meta kien jigi zzikat jew ihossu sfidat kien jirreagixxi bhal haddiehor. Dan il-lat Mosti deher, nghidu ahna, waqt miting politiku li sar f’Dicembru ta’ l-1895. Kellimhom fost ohrajn Sigismondo Savona li kien ghadu kif gie elett fl-elezzjoni generali ta’ Awwissu.¹²⁰ Kien it-22 ta’ Dicembru u barra Savona, indirizzaw lill-Mostin Mons. Ignazio Panzavecchia u certu Darmanin (x’aktarx Cesare Darmanin, membru iehor elett f’dik l-elezzjoni). Il-miting sar wara li spiccat funzjoni fil-knisja parrokkjali u kif hargu madwar 300 ruh minn gewwa r-Rotunda l-politici bdew jitkellmu. Sakemm wasal Savona jidher li l-interess tal-Mostin kien naqas sew ghax kien baqa’ biss xi tmenin ruh u ma tantx kienu qed jaghtu kaz tal-kelliem. Fl-ahhar tal-miting madankollu nqala’ xi ftit tal-glied. Persuna saq iz-ziemel bil-karrettun fil-pjazza, u waqt li kien qed jghajjat lil huh, il-Mostin hasbuh qed jinsultahom. Ghalhekk dawn bdew jghajtu kliem ta’ dizapprovazzjoni u grew wara dan ir-ragel u tawh xebgha!¹²¹ Veru li dawn probabbilment kienu xi ftit irjus shan, imma jibqa’ l-fatt li dawn kienu wkoll parti mill-komunita u wera kif meta l-Mostin jitlaghlhom kien ta’ min joqoghdilhom attent.

Prova ta’ dan kien il-kaz li nqala’ f’Marzu ta’ l-1896. Dan l-episodju kien rizultat ta’ sitwazzjoni li kienet qed tinhema f’Malta minhabba l-kwistjoni taz-zwigijiet imhallta. Din il-problema f’Malta kienet ilha tkarkar ghaxar snin u holqot eccitament kbir fost il-Maltin. Il-Gvern Ingliz kien accetta li zwigijiet li kienu saru bejn persuni ta’ religjonijiet differenli jkunu validi f’Malta, ghalkemm mhux skond l-ordnijiet li l-Knisja Kattolika hadet fil-Koncilju ta’ Trentu.¹²² Il-Maltin u r-religjozita taghhom ma setghux jaccettaw dan u fejn m’hemmx tolleranza hemm l-inkwiet.

(p.194) Dott. Dun Gwann Sarreo, l-arcipriet tal-Mosta (1895—1907) li, bhall-arcipriet taz-Zejtun, ma tax il-permess lis-suldati juzaw il-kampnari tal-knisja nhar il-Hadd, 22 ta Marzu 1896

Kien il-Hadd, 22 ta’ Marzu 1896, meta xi suldati mill-Armata Ingliza marru kif kien isir is-soltu biex jaghmlu s-sinjali minn fuq il-kampnari tal-knejjes ta’ Malta ghal finijiet militari ta’ difiza. F’dan il-Hadd partikulari l-arcipriet tal-Mosta – (p.194) Dott. Dun Giovanni Sarreo - u dak taz-Zejtun - Don. Dun Anton Psaila - ma tawx il-permess taghhom biex is-suldati jithallew jitilghu fuq il-bjut tal-knejjes taghhom. Fil-Mosta, kif tfaccaw is-suldati, il-Mostin ingabru fil-pjazza u nfexxew jghajtu u jilmentaw li l-knisja taghhom ma kinitx torri u ma riedu bl-ebda mod ihallu s-suldati jitilghu fil-kampnar. Anzi, heddew lil Dun Ang Camilleri - li kien vigarju kurat dik il-habta - li jekk hu, bhala kurat u kustodju tal-knisja, jaghti permess lis-suldati biex jitilghu kien se jigri d-demm. Kienet ghalhekk difficli ghal l-arcipriet tal-Mosta li johodha kontra l-folla ghax kien jaf kif kienu jahsbuha l-Mostin u x’incitament kien hemm fir-rahal minhabba f’din il-kwistjoni. Ghalhekk, Dun Ang hass li f’dak il-mument kien ahjar li ma jhallix ir-Rotunda tintuza mis-suldati biex hekk jevita l-possibbilta ta’ dizgrazzji u problemi minhabba r-reazzjoni tal-poplu.¹²³

(p.194) Dun Ang Camilleri, il-vigarju, kurat u kustodju tal-knisja li fit-22 ta’ Marzu 1896, baqa’ fir-Rotunda biex ma jhallix jidhlu s-suldati Inglizi u b ‘hekk jevita xi dizgrazzja mir-reazzjoni tal-poplu Mosti

Dun Ang u l-Kappillan Sarreo kienu jaf u sew lil dawn in-nies, u la hadu daqshekk bis-serjeta t-theddid tal-parruccani taghhom jidher li fehmu li fejn il-Mostin jishnu ma kienx hemm mod kif tmur kontrihom, ghallinqas fis-sahna tal-mument. F’dan l-episodju mill-istorja tal-Mosta l-poplu kien dahal f’forma ta’ paniku socjali u tal-massa u l-grupp kien sar haga wahda, maghqud fil-hsieb u fl-ghan tieghu. Folla migbura b’oggettiv car u fiss ma tistax twaqqafha kif gieb u lahaq. Il-Mostin kienu Nsara tajbin u devoti. Hassew li b’dan il-mod kienu qeghdin jiddefendu t-twemmin taghhom u kull mezz ghalihom kien qaddis bizzejjed biex il-Fidi tittrijonfa. Kienu nies semplici imma li kellhom fidi ghamja f’dak li kienu jghozzu u jemmnu fih. Din kienet il-motivazzjoni tal-Mostin u t-theddid taghhom kien sforz ta’ l-imhabba ghar-religjon u l-Knisja Kattolika li huma ma kienu jifirduha qatt mill-hajja taghhom.

(p.195) Il-pjanta tal-faccata tar-Rotunda tal-Mosta kif iddisinjata originarjament minn Grognet, ispirat mill-Pantheon ta’ Ruma

(p.195) U jekk kien hemm bzonn ta’ prova ta’ dan l-attakkament akkanit tal-Mostin ma’ dak kollu li kien marbut mar-religjon kull ma wiehed irid jaghmel hu li jara d-dedikazzjoni taghhom ghax-xoghol matul il-bini tar-Rotunda. Kienu snin twal ta’ tahbit, qtiegh il-qalb, tbatija u sagrificcji. Imma l-Mostin hadu kollox bir-rassenjazzjoni dovuta ghax dan kien ghar-religjon taghhom. Dan kien dak li huma kienu jghixu ghalih u ghal xiex huma kienu f’din id-dinja.

(p.196) Il-pjanta tar-Rotunda kif tidher dijametrikament fuq id-disinn ta’ Grognet

Mill-ewwel il-Kappillan Dun Felic Calleja sab grupp imdaqqas ta’ nies biex jiehdu f’idejhom¹²⁴ dan il-progett ggantesk ghal rahal ta’ madwar 4,000 mh u li kien jiswa’ eluf ta’ liri fi zmien meta l-Mosta kienet ghaddejja minn faqar kbir. Kien sens ta’ kuragg, fidi u ottimizmu li hakem lir-rahal quddiem il-bini ta’ knisja gdida. U kien ukoll insolitu li komunita rurali, li ma thobbx tibdil u fundamentalista fil-hsibijiet taghha, li taccetta b’sens ta’ innovazzjoni u b’entuzjazmu mhux tas-soltu disinn ta’ knisja tonda daqshekk barra min-norma ghal Malta ta’ dak iz-zmien. U biex taghqad kien ukoll mudell ta’ tempju Ruman, poplu li fil-quccata tal-poter tieghu kien pagan u ghadu mahluf tal-Kristjanezmu!

(p.196) Il-pavimentar tar-Rotunda kif impingi originarjament minn Grognet

Imma ghall-Mostin jidher li dan ma kienx jghodd. Accettaw ix-xewqa tal-mexxejja religjuzi tar-rahal taghhom, u b’mod specjali tal-Kappillan Calleja. U dahlu (p.197) ghax-xoghol mhux bil-kliem biss imma aktar u aktar bl-azzjoni. Sa mill-bidu fl-1833 sat-tmiem tal-bini tal-knisja fl-1860, il-Mostin hadmu b’xejn. Kienu jahdmu ta’ kuljum kotra shiha ta’ Mostin, inkluz fil-Hdud u l-btajjel kollha tas-sena.¹²⁵

(p.197) Il-paviment kif effettivament sar, u kif jidher mil-lanterna. Illum il-gurnata difficli li jigi ammirat peress li tpoggew is-siggijiet imwahhlin ma’ xulxin

U dan l-isforz kien kollettiv. Kulmin kien joqghod il-Mosta hass dan id-dover li jaghti dak li jista’. Xejn inqas il-kleru tal-Mosta. Il-qassisin weghdu li jiffunzjonaw b’xejn fil-funzjonijiet tal-festi kollha ta’ kull klassi li kienu jsiru matul is-sena, u mill-anniversarji tal-quddies kantat ghalihom zammew biss sitta fix-xahar. Kull dhul li kien jingabar minn dawn il-funzjonijiet u anniversarji ghalhekk thalla kollu ghall-bini tal-knisja l-gdida.¹²⁶

(p.195) Giorgio Grognet de Vasse, l-arkitett tar-Rotunda

Kien sforz li wera ghaqda ta’ l-ghageb. Irgiel, nisa u tfal, kollha Mostin, kollha Nsara, kollha hsieb wiehed. Karattru sod kif jaf ikollhom il-gabillotti li jiggieldu n-natura kull jum ta’ hajjithom. Jghixu l-misteru ta’ x’se jgib l-ghada, kull gurnata li tisbah. Bla kontroll fuq it-temp, ix-xita, ix-xemx, in-nixfa, l-gharar. Nies li jghixu dan kollu bhala l-hajja normali taghhom. Minn meta jitwieldu sakemm imutu jigu fformati f’mentalita fejn xejn m’hu impossibbli. Dan kien dak li deher fil-Mostin waqt il-bini tat-tielet knisja parrokkjali taghhom. Bil-kuntrarju kollu li raw quddiem wicchom ghal 27 sena shah, il-bini sar u llum il-Mosta ghandha r-Rotunda taghha - bini kbir, imponenti u kumplikat li sar bix-xoghol determinat ta’ dawn in-nies fqar imma konvinti f’dak li kienu qed jibnu. Kif (p.198) josserva E.B. Vella, kellhom dritt ghall-elogju li kitbilhom Grognet fil-friz ta’ fuq il-portiku li jghid. ‘Lill-Vergni Mtellgha fis-Sema dan it-Tempju l-Mostin bnew fl-1857.¹²⁷

(p.198) Il-bennej tar-Rotunda - iz-Zejtuni Mastru Anglu Gatt - li ghalkemm kellu jhabbat wiccu ma hafna diffikultajiet, xorta wahda rnexxielu jibni tempju hekk maestuz

U marbuta tista’ tghid mar-Rotunda kien hemm ukoll l-ewwel banda fil-Mosta li dehret fir-rahal madwar is-sena 1869. Kien propju fil-15 ta’ Ottubru 1871 li din ‘Il-Banda tal-Mosta’ — kif kienet maghrufa fil-bidu - daqqet ghall-ewwel darba quddiem il-Mostin meta r-Rotunda giet ikkonsagrata mill-Isqof ta’ Malta Gaetano Pace Forno.¹²⁸ Anki mit-twaqqif ta’ din il-banda jidher li l-Mostin bdew dejjem iktar johorgu mir-rutina ta’ kuljum u jimirhu f’avventuri godda. Bdew jaccettaw aktar u aktar l-izviluppi li kienu qed ifaqqsu fis-socjeta Maltija. Il-baned f’Malta kienu fil-bidu taghhom u l-Mosta ma baqghetx lura milli tinghaqad ma’ bliet u rhula ohra li bdew jifthu kazin tal-banda u fih jghallmu rgiel u tfal idoqqu u hekk jintroducuhom ghall-kultura muzikali u ghal xoghlijiet ta’ kompozituri profani anki minn pajjizi ohra.

Is-seklu dsatax bil-mod il-mod zelaq fis-seklu ta’ warajh u l-izvilupp kompla, u l-Mostin komplew jinbidlu.

Is-seklu ghoxrin - il-Mosta tibda t-trasformazzjoni taghha

Dan kien is-seklu li tant biddel il-Mosta u l-Mostin. Dan is-seklu wera lil din il-komunita li d-dinja kienet qed tikber u tinfirex. Il-globalizzazzjoni kienet issa realta li anki l-Mostin kellhom jiffaccjawha. It-turizmu sar haga ta’ kuljum. In-negozju u s-servizzi saru l-attivita kummercjali principali u l-biedja kwazi spiccat ghal kollox. Il-bini zdied u r-raba’ sparixxa. Il-Mosta matul is-seklu kibret u saret centru urban - l-akbar centru kummercjali u ta’ servizzi fit-tramuntana ta’ Malta. Imma dan kollu kellu l-process tieghu u ma sarx f’daqqa wahda.

(p.199) Is-seklu ghoxrin beda bil-Mosta tospita 4,365 abitant fl-1901 li telghu ghal 5,783 ruh sac-censiment ta’ l-1911. Malta kienet ghaddiet minn certa prosperita matul dawk l-ghaxar snin imma meta dan iz-zmien spicca rega’ dahal perjodu ta’ faqar u nuqqas ta’ xoghol. Il-Maltin, u fosthom il-Mostin, kellhom biss zewg ghazliet f’dan iz-zmien - jew imutu bil-guh jew inkella jhallu art twelidhom biex jittantaw xortihom f’artijiet ohra. Kien ghalhekk li hafna raw li t-triq wahdanija li kellhom quddiemhom f’dak il-mument difficli kienet li jemigraw.¹²⁹

(p.200) Mosta Grove - il-gnien msemmi ghall-Mosta li hemm f’Millbrae, San Francisco, l-ewwel belt gemellata mal-Mosta. Fiha nsibu l-akbar komunita Mostija fl-Istati Uniti ta’ l-Amerika

(p.200) Antefissa tar-Rotunda - tifkira tal-Mosta li nsibu f’Millbrae, San Francisco, li l-ewwel Sindku s-Sur Nazzareno Vassallo kien wassal lill-Komunita Mostija fis-17 ta’ Jannar, 1998

Il-Mostin ma baqghux lura ghax diga kienu daqu l-esperjenza tas-safar lejn l-Amerika qabel qaleb is-seklu. Kienu grupp ta’ bdiewa u agrikulturalisti ohra li marru u stabilixxew ruhhom f’California, fl-Istati Uniti. Kienu mill-Mosta, Hal Lija, Hal Balzan, H’Attard u Ghawdex.¹³⁰ U marru wkoll lejn l-Awstralja, vjagg iehor difficli u twil. Issograw u ppruvaw ghax lejn dawk in-nahat ix-xoghol ma kienx nieqes. Ghalhekk, fil-bidu tas-seklu ghoxrin il-Mostin bdew jerhulha lejn il-kontinent Awstraljan. Marru hafna lejn Mackay u hadmu kull fejn sabu x-xoghol bhal fil-kannamieri taz-zokkor, u f’xoghlijiet ohra bhall-garr tal-frott.¹³¹

U l-fama tal-Mostin ghall-emigrazzjoni jidher li tant kienet maghrufa li kienu jghidu li: “Is-safar ghall-Mostin qisu qeghdin jiehdu tazza ilma!” L-aktar post li marru l-Mostin fih kien San Francisco, fejn sas-snin sebghin kien hemm komunita ta’ madwar 7,000 Mosti minn total ta’ 17,000 Malti f’din iz-zona.¹³²

(p.199) Francesco Napuljun Tagliaferro ISO (1843-1915) - l-ewwel President ta’ ‘Il-Banda tal-Mosta’ li wara saret ‘Il-Banda Nicolo Isouard’

Jidher li l-Mostin ladarba qatghuha li jfittxu futur ahjar ma baqghux jahsbuha u telqu ghal ghonq it-triq. Il-gibda minn prospetti ahjar u l-imbuttatura li hadu (p.200) minhabba l-hajja incerta f’art twelidhom kienu kombinazzjoni tajba biex jemigraw. U dan hu li l-Mostin ghamlu matul is-seklu ghoxrin.

(p.201) L-eqdem ritratt li ghandna tal-Banda Nicolo Isouard. Hawn narawha fl-1912 taht Mro. Ferdinando Camilleri u daqqet ghall-ewwel darba fil-15 t’Ottubru 1871, fl-okkazjoni tal-Konsagrazzjoni tar-Rotunda

Biss, ghalkemm hafna emigraw, hafna aktar baqghu f’rahalhom jghixu l-hajja ta’ kuljum bis-sabih u l-ikrah taghha. U min baqa’ fil-Mosta lanqas ma qaghad b’idu fuq zaqqu. Dawn il-Mostin raw kif jaghmlu hajjithom attiva u ppartecipaw fil-hajja tar-rahal bl-ahjar mod li setghu. Waqqfu ghaqdiet u ssiehbu fihom. Barra l-ewwel kazin tal-banda - il-Kazin Nicolo Isouard, li kien diga beda jiffunzjona mill-ahhar kwart tas-seklu ta’ qabel - twaqqfu kazini u ghaqdiet ohra. Hekk nghidu ahna madwar l-1905, jew ftit qabel, xi Mostin issiehbu mat-tieni kazin tal-banda - dak ta’ Santa Marija – li twaqqaf f’dan ir-rahal minhabba xi rivalita bejn il-membri ta’ l-ewwel kazin,¹³³ fenomenu ferm komuni bejn l-ghaqdiet li jaqsmu ghanijiet u oggettivi simili.

(p.202) L-Oratorju Qalb ta’ Gesu fis-sittinijiet, qabel ma nbena t-tieni sular fil-gnub tieghu. L-Oratorju beda jinbena fl-1928 fi zmien l-Arcipriet Dun Pawl Mallia u tlesta fl-1935 fi zmien l-Arcipriet Dun Girgor Borg

(p.201) Twaqqfu wkoll zewg organizzazjonjiet taht il-kappa tal-Knisja u b’mod specjali taht id-direzzjoni ta’ l-arcipriet tar-rahal. L-ewwel wiehed kien l-Oratorju ‘Qalb ta’ Gesu’ li twaqqaf fl-1914.¹³⁴ L-istitut l-iehor kien l-Oratorju ‘Marija Immakulata’ li twaqqaf ftit xhur wara fl-istess sena.¹³⁵ F’dawn l-ghaqdiet il-Mostin inghataw taghlim religjuz u formazzjoni spiritwali, imma ma naqsux il-loghob u l-moghdija taz-zmien, is-socjalizzazzjoni u l-formazzjoni civili. Fl-oratorju tal-bniet kien isir ukoll taghlim ta’ dak li kien ikkonsidrat xoghol tan-nisa - jigifieri l-hjata, il-bizzilla u r-rakkmu.

(p.202) 14 t’April 1946: il-Grupp ta’ l-Iskawts tal-Mosta fil-grawnd ta’ l-Oratorju Qalb ta’ Gesu ma’ l-ufficjali taghhom. Fosthom naraw (mix-xellug, ir-raba’ fit-tieni filliera): is-Sur Censu Borg, Mons E. Salomone, is-Sur Carmelo Tabone Adami, is-Sur Carmelo Schembri (li wara lahaq ukoll President tas-Socjeta Filarmonika Nicolo Isouard)

Fl-1917 twaqqaf ukoll il-Musta Oratory Troop of Boy Scouts li gabar fih aktar zghazagh biex jitharrgu u jkunu ppreparati ghall-hajja li kellhom quddiemhom.¹³⁶ Il-membri ta’ din it-truppa ‘l quddiem iffurmaw il-Mosta Scout Group. Twaqqaf ukoll it-tim tal-futbol tal-lokal lejn nofs is-snin tletin.¹³⁷ Il-Mostin kienu bdew (p.203) jehdew b’attivitajiet varji u dawn kienu biss ftit mill-impenji godda li n-nies tal-Mosta kienu dahlu ghalihom, anzi, nistghu nghidu li kienu fittxewhom. Kien issa z-zmien li johorgu mill-fosdqa taz-zmien passat u jimirhu ‘l barra mill-hajja kwieta u x’aktarx monotona tas-sekli ta’ qabel.

(p.204) Suvenir (kartolina) biex ifakkar l-XXIV Kungress Ewkaristiku Internazzjonali li sar f’Malta, u propju fil-Mosta fl-1913

Mal-hajja normali kien hemm ukoll mumenti ta’ attivita aktar intensa u mhux tas-soltu. Kull tant zmien il-Mosta kienet tinhakem minn entuzjazmu insolitu. Gara dan per ezempju fl-1913 meta r-Rotunda Mostija kienet ospitat numru ta’ funzjonijiet importanti waqt l-XXIV Kungress Ewkaristiku Internazzjonali.¹³⁸ Kemm hassewhom kburin il-Mostin f’dawk il-granet! Kienu c-centru ta’ l-attenzjoni. Kienu l-abitanti l-aktar ‘importanti’ tal-mument. Kienu fuq halq in-nies ghax rahalhom kien fuq halq kulhadd. Ir-Rotunda li huma kienu bnew issa kienet qed tixxandar fuq kull gazzetta, kienet qed tissemma’ minn kull barrani li kien Malta ghal dan l-avveniment. Il-Mostin zgur li ma setghux jitolbu ghal aktar. Fuq kollox f’nofshom kien hemm il-Legat tal-Papa u aktar minn hekk kien hemm Kristu stess. Mhux Kungress Ewkaristiku kien dak? U l-Mostin laqghu dan kollu bi hgarhom. Zejnu kemm setghu. Urew kemm kienu dhulin mal-barranin. Perrcu l-karattru ospitali taghhom ma’ kulhadd. Riedu li min zarhom ihossu milqugh go darhom, go rahalhom.

(p.205) Il-wasla tal-Kardinal Domenico Ferrata fil-pjazza tal-Mosta ghall-Kungress Ewkaristiku nhar l-Erbgha, 23 t’April 1913

(p.205) L-entratura sollenni ghall-XXIV Kungress Ewkaristiku Internazzjonali fl-1913

(p.206) Il-Kungressisti migbura fir-Rotunda tal-Mosta waqt is-sessjoni tal-ftuh tal-Kungress Ewkaristiku Internazzjonali fit-23 t’April 1913

(p.206) Il-wasla tal-Kungressisti fil-pjazza tal-Mosta ghas-sessjoni tas-Sibt, 26 t’April 1913 tal-Kungress Ewkaristiku

(p.207) Il-Kardinal Legat tal-Papa diehel il-Knisja Arcipretali tal-Mosta. Tidher ukoll il-Banda Nicolo Isouard tilqa’ l-Kardinal Ferrata

(p.207) (Mix-xellug): Dr Ruzar Mizzi, Dun Gwann Mallia Tabone (li miet fit-3 ta’ Novembru 1941, wara li waqa’ minn fuq iz-ziemel) u s-Sur Pawl Cuschieri li fl-1935 fetah l-ispizerija ‘St. Mary’s’ fil-pjazza tal-Mosta

Urew ukoll li kienu bdew isiru aktar maturi politikament. Bdew jirrikorru biex jivvutaw meta Malta nghatat ic-cans mill-hakkiema Inglizi li mill-1921 bdiet tivvota ghad-deputati taghha fil-Parlament Malti. Kienet zvolta mill-elezzjonijiet lokali tas-seklu ta’ qabel. U l-Mostin - dawk li kellhom id-dritt ghall-vot u li ma kinux hafna - bdew ukoll itellghu deputati minn rahalhom stess. Tellghu, nghidu ahna, lid-deputat Walter Luke Salomone li serva wkoll bhala Ministru ta’ l-Agrikultura u Sajd (1927-9) u Ministru ta’ l-Industrija u l-Kummerc (1929-30).¹³⁹ Deputat iehor kien it-Tabib Ruzar Mizzi li kien ilu jabita l-Mosta mill-1907 u gie elett fl-1932. Aktar qabel kien okkupa l-pozizzjoni ta’ president tal-Camera di Lettura li kienet tiltaqa’ fil-Kazin Santa Marija u bejn l-1924 u l-1932 kien ukoll president tal-Banda Nicolo Isouard.¹⁴⁰

U hekk il-Mostin baqghu ghaddejjin fil-hidma taghhom. Komplew bil-hidma agrikola. Imma komplew ukoll jizviluppaw snajja’ ohra li ghalihom kienu wkoll saru maghrufa. Wiehed min dawn il-mestieri kien dak tal-karrettunier. Mezz (p.208) semplici ta’ trasport li fil-Mosta, post rurali, kien uzat hafna, kien lil-fatt il-karrettun. Fil-Mosta mhux biss kienu juzawh, imma wkoll kienu jaghmluh. Din is-sengha kienet tant imqabbda fir-rahal li l-Mosta kienet fost l-ahhar postijiet f’Malta fejn baqghu jahdmu l-imghallmin li jispecjalizzaw fil-kostruzzjoni tal-karrettuni qabel ma din is-sengha ghebet.¹⁴¹ Nies semplici, imma kapaci. Il-Mostin bnew fuq dak li kienu jafu jaghmlu. Kienu bdiewa, imma kienu wkoll nies tas-sengha fl-injam. Ghamlu dak li kellhom l-aktar bzonn biex jikkumplimentaw l-industrija principali tar-rahal. Sahhew l-ghixien taghhom billi ddiversifikaw minghajr ma hargu mit-tema rurali li kienet fin-nisga socjali tal-komunita. Hekk kont issib il-hwienet tax-xoghol ta’ mghallmin bhal ‘Ta’ Wiza’, ‘Ta’ Gannikol’, ‘Ta’ Soks’, ‘Tat-Tajra’, ‘Tas-Sus" u ‘Ta’ Lippu" fost ohrajn.¹⁴²

Madankollu, l-Mostin bdew ukoll iharsu ‘l quddiem. Bdew jifhmu li l-edukazzjoni kienet ic-cavetta ghall-futur. Marru aktar l-iskola. Tghallmu aktar suggetti. Saru aktar armati ghall-isfidi tal-hajja u tad-dinja li kienu qed isiru dejjem aktar reali u tangibbli. Prova ta’ din il-vizjoni nghatat mill-Gvernatur Lord Metheun li zar l-iskola tas-subien fil-21 ta’ Frar, 1916. Wera s-sodisfazzjon tieghu b’din l-iskola u stqarr li l-emigrazzjoni lejn postijiet bhal San Francisco u l-Awstralja tal-Punent kienet fethet ghajnejn il-genituri biex iheggu lill-uliedhom jitghallmu l-Ingliz u xi sengha jekk xtaqu jirnexxu fil-futur. Il-gvernatur hass li din l-iskola tal-Mosta kienet qed taghti edukazzjoni ta’ kalibru oghla minn skejjel ta’ livell medju f Malta.¹⁴³

Id-determinazzjoni tal-Mostin harget aktar fic-car fl-1921 mill-osservazzjonijiet ta’ l-ewwel Ministru ta’ l-Edukazzjoni. Mons. Francesco Ferris. Zar l-iskola u ammira b’mod specjali l-indafa fl-iskola. Dwar l-iskola tal-bniet, Ferris qal li laqtuh il-harsa intelligent u l-indafa ta’ l-istudenti, imma qal ukoll li mid-domandi li ghamel lit-tfal ta’ l-oghla zewg klassijiet, innota kemm kienu lventi fil-manjieri taghhom.¹⁴⁴

U ma l-iskola fethet ukoll il-librerija pubblika. Kien f’Awwissu ta’ l-1922 li nfethu l-ewwel seba’ libreriji ta’ l-irhula, u l-Mosta kienet fost dawn l-ewwel sebgha. Kien nifs iehor ghall-avvanz tal-Mostin. Kienet ziffa ohra li messet il-komunita biex din tkompli tkabbar l-gharfien taghha u tiftah aktar twieqi fuq id-dinja ta’ madwarha u lil hinn minnha.¹⁴⁵

(p.209) Imma dan kollu kellu jitharbat malajr. Minghajr l-ebda tort tal-Mostin, u lanqas tal-Maltin wara kollox, gie fuq il-gzira ghawg li ma kienx zghir. Kien inkwiet li zgur li hadd ma riedu. Imma ebda Malti ma kellu s-sahha jevitah. Kienet it-Tieni Gwerra Dinjija, u ma kienet facli xejn tehles mill-qilla taghha. Aktar u aktar fi gzira zghira bhal Malta.

(p.209) Il-grupp ta’ esperti militari mal-bomba ta’ l-ghadu li nifdet il-koppla tar-Rotunda fl-1942, wara li nehhewlha l-periklu. Jinghad li r-ritratt gie mehud minn Lewis Tortell, l-uniku fotografu li kellu l-permess (Dan zball: ir-ritratt kien maghdud li juri l-bomba li dahlet mill-koppla tal-knisja tal-Mosta u l-iskwadra li nehhietha. Il-prezenza ta’ Lieutenant Ellis Edward Arthur Chetwynd Talbot GC, MBE, l-ewwel wiehed bil-wieqfa mix-xellug, teskludi din il-possibbilta ghal kollox. Lt Talbot miet fid-9 ta’ Ottubru 1941 fi kraxx ta’ bomber fi Sqallija, ezattament sitt xhur, gurnata b’gurnata, qabel waqghet il-balla fuq ir-Rotunda tal-Mosta. Ara link)

Il-Mostin qattghu tliet snin ta’ qtiegh il-qalb. Sofrew it-tbatija, il-guh u l-mewt. Bizzejjed jingieb l-ezempju ta’ wahda mill-aghar mumenti li l-komunita Mostija sofriet matul din il-gwerra kiefra. Fil-21 ta’ Marzu 1942, barra numru ta’ djar li gew imfarrka, intlaqat ukoll ix-xelter li kien jinsab fi Triq Gafa. L-A.R.P. (Air Raid Precautions) kienu rrappurtaw 68 midruba u 27 mejta.¹⁴⁶ Sofrew fuq bazi personali ghax raw li dak kollu li kienu jghozzu kien qed jispicca jew jghaddi minn periklu kbir. Il-familjari, il-hbieb, id-djar taghhom, l-istess hajja taghhom. Imma fuq livell ta’ komunita, forsi l-akbar weggha li hassew kienet fis-9 ta’ April 1942 meta ntlaqtet ir-Rotunda tal-Mosta. Fil-knisja, f’dak il-hin ta’ l-attakk kien hemm mat-300 ruh imma hadd ma miet.¹⁴⁷ F’dan l-episodju l-Mostin raw l-id (p.210) divina u, ghax kienu Nsara konvinti, hassew li r-Rotunda baqghet wieqfa minhabba l-intercessjoni ta’ Ommhom tas-Sema Marija Santissima, li ghaliha kienu riedu li tkun iddedikata l-parrocca taghhom meta din twaqqfet fl-1608.

(p.210) It-toqba li halliet il-bomba li nifdet ir-Rotunda fid-9 t’April, 1942. B’xorti kbira (jew miraklu) ma splodietx, u hadd mill-kongregazzjoni ta’ madwar 300 ruh ma gralu xejn

(p.210) L-armar li ntuza biex tigi rrangata l-hsara kbira li l-bomba ta’ l-ghadu ghamlet fil-koppla tar-Rotunda fl-1942

Il-gwerra halliet il-vittmi kullimkien u fil-Mosta dawn ma kinux wiehed jew tnejn. Isem dawk li tilfu hajjithom f’din it-taqbida kiefra u orribbli baqa’ mnaqqax fuq it-twavel tal-gebel li jaghmlu parti mill-monument li huthom hassew li kellu jitwaqqaf ghall-Qalbiena Mostin u li nkixef fl-l ta’ Novembru 1992.¹⁴⁸

Is-seklu ghoxrin ikompli - imma l-hajja tinbidel ghal kollox

(p.211) Il-Mostin dejjem kellhom devozzjoni lejn Santa Marija u dan jidher fid-dedikazzjoni ta’ kappelli u fuq kollox tal-knisja principali tar-rahal minn zmien qadim hafna. Statwa ta’ l-Assunta antika li llum tinsab fi Triq Brittanja tixhed ghall-imhabba tal-Mostin lejn Ommna tas-Sema

Iz-zmien tal-gwerra kien determinanti fil-bidla tat-tessut tal-komunita li tghix il-Mosta. Matul dan il-perjodu mill-1940 ‘il quddiem gew ammont konsiderevoli ta’ refugjati minn zoni ohra ta’ Malta. Hasbu li l-Mosta kien (p.211) post adattat biex jistkennu mill-kruhat tal-gwerra u l-perikli li din gabet maghha. Kienu xi ftit jew wisq imqarqin ghax il-Mosta kienet vicin l-ajrudrom militari maghruf bhala ‘Ta’ Qali’, imma dawn hekk hasbuha. Uhud minnhom baqghu fir-rahal meta spiccat il-gwerra, izzewgu u stabbilixxew ruhhom fil-Mosta. Biz-zmien saru Mostin daqs il-Mostin tal-post u ma kontx tifridhom mill-abitanti l-ohra. Hekk gabu maghhom ideat godda, uzanzi godda, metodi godda. Kollox thallat u arrikkixxa l-andament tal-hajja tal-Mosta. Sar tahlit tan-nies b’mod estensiv ghax fil-Mosta kienu marru mijiet kbar ta’ nies minn bnadi ohra. Skond censiment tal-popolazzjoni ta’ l-20 ta’ Awwissu 1942, fil-Mosta kien hemm 6,266 residenti tal-post u 1,104 refugjati, ghal total ta’ 7,370.¹⁴⁹ Kien influss tant kbir ta’ nies li sa dak iz-zmien seta’ jigri biss f’sitwazzjoni mhux tas-soltu. U l-gwerra kienet sitwazzjoni mhux ordinarja.

(p.212) It-Tieni Gwerra Dinjija halliet l-effetti hziena taghha fuq il-Mostin ghax hafna mietu u hafna ohrajn batew minn kull xorta ta’ inkwiet. Ix-xelter li jinsab taht iz-zuntier tar-Rotunda kien wiehed mill-imkejjen fejn il-Mostin sabu rifugju mill-attakki qliel mill-ajru fis-snin tal-gwerra

Is-sinjali ta’ l-izvilupp li ghaddejja minnhom il-Mosta jidhru cari fid-demografija tal-lokalita. Wara s-snin ta’ gwerra n-nies zdiedu u zdiedu. Fl-1948 il-Mostin kienu 7,186 ruh. Sa madwar ghaxar snin wara - fl-1957 - dawn zdiedu bi ftit ghal 7,377 persuna, filwaqt li fl-1967 qabzu b’elf ghal 8,334 abitant. Fis-snin tmenin il-qabza kienet aktar evidenti. Ghalhekk fl-1985 kien hemm 12,148 persuna, li saru 16,754 sa l-1995. Fis-sena 2005 il-Mostin kienu jghoddu 18,676 ruh.¹⁵⁰ U dawn ghadhom jizdiedu. Tant hu hekk li bir-rata ta’ tkabbir tal-popolazzjoni mghaggla li l-Mosta qed tesperjenza, hemm cans tajjeb li din taqbez lil Birkirkara (bhalissa l-aktar belt ippopolata) matul dawn (p.212) l-ghaxar snin li gejjin.¹⁵¹ In-nies dejjem izjed qed ifittxu djar u flettijiet fil-Mosta u hekk in-numri jibqghu jikbru.

Dawn in-nies li zdiedu fil-Mosta sabu fejn joqoghdu f’zoni godda li zviluppaw fil-periferija tac-centru l-antik. Il-bini beda jinfirex dejjem aktar’ ‘il barra biex iffurmaw zoni godda li qabel kienu biss ismijiet ta’ oqsma ta’ art agrikola jew xaghri. Hekk il-Mosta rat oqsma godda ta’ djar u bini iehor tiela’ fiz-zoni Ta’ Mlit, is-Sghajtar, Santa Margerita, iz-Zokrija, u l-Blata l-Gholja fost ohrajn.¹⁵²

Il-Mosta kibret ukoll minhabba l-fattur tar-rabta mal-post tat-twelid. Hafna Mostin jippreferu jibqghu jghixu l-Mosta, fejn trabbew. Hemm imbaghad il-prestigju tal-lokalita. Aktar ma post ikollu prestigju gholi aktar in-nies ikunu attratti lejh biex jibqghu jghixu hemm, u ohrajn minbarra il-post ikunu jridu jmorru jabitaw fih.¹⁵³ Minn studju li sar fuq il-prestigju ta’ bliet u rhula Maltin instab li l-Mosta hi wahda mill-ibliet tar-Regjun tat-Tramuntana li nies minn postijiet ohra jippreferu li jmorru jghixu fiha.¹⁵⁴

U man-nies zdied ukoll il-kummerc u l-attivita ekonomika. In-numru u l-ghazla ta’ negozji li fethu, kibru u zviluppaw, kien wiehed kbir hafna. Sal-bidu tas-seklu wiehed u ghoxrin, il-Mosta kienet lahqet il-quccata tal-klassifikazzjoni tac-centri kummercjali. Il-Mosta saret centru primarju flimkien mal-Belt Valletta, tas-Sliema, Birkirkara, il-Hamrun, Rahal Gdid u r-Rabat (Ghawdex).¹⁵⁵ Barra l-livell gholi (p.213) kummercjali, fil-bidu tal-millennju l-gdid il-Mosta kellha wkoll potenzjal qawwi li c-centru kummercjali taghha jikber u jizviluppa.¹⁵⁶

Matul it-tieni nofs tas-seklu ghoxrin il-Mosta kompliet hasset it-tibdil minn attivita bbazata fuq il-biedja ghal wahda kkoncentrata fuq il-manifattura u s-servizzi. Bdew jinfethu aktar hwienet tax-xoghol u negozji zghar li joffru servizzi industrijali li ngabru f’zewg oqsma industrijali. Dawn huma dik ta’ ‘Targa Gap’ u ‘Tas-Sriedak.’ Bejniethom dawn iz-zewg oqsma industrijali fl-ewwel snin tas-seklu wiehed u ghoxrin kienu jhaddnu fihom mat-300 negozju zghir¹⁵⁷ bhal dawk ta’ mekkanik, xoghol ta’ mastrudaxxa, u xoghol ta’ l-aluminju. L-industrija tas-servizzi kibret hafna wkoll. Giet xprunata mit-turizmu, imma wkoll mill-bzonnijiet ta’ kuljum tal-klijenti li jiffrekwentaw il-Mosta ghall-bzonnijiet professjonali u ta’ kull forma ohra ta’ servizz.

(p.213) Sors importanti ghat-tkabbir kummercjali fil-Mosta kien il-bini ta’ Triq il-Kostituzzjoni maghruf bhala ‘Fuq l-Arkata.’ Ix-xoghol beda f’Novembru 1929, u hawn jidher grupp ta’ haddiema waqt il-hin tax-xoghol.

(p.214) Ritratt ta’ bejn l-1929-30 mill-koppla bi Triq il-Kostituzzjoni kwazi lesta, izda bla asfalt. Fin-nofs dar li dari kienet skola ghaz-zghar, u kunvent tas-Sorijiet Agostinjani, qabel ma bnew fi Triq Ponsonby.

(p.214) Dehra waqt ix-xoghol fuq il-bini tat-tliet arkati, li jiffurmaw il-pont li minn fuqu tghaddi Triq il-Kostituzzjoni quddiem fejn illum hemm ‘Casa Arkati’.

(p.215) Il-pont ta’ ‘Fuq l-Arkata,’ jew ta’ taht Triq il-Kostituzzjoni, kif kien jidher fil-hamsinijiet. Kemm kien sabih aktar b’dik il-hdura kollha Wied il-Ghasel.

(p.215) Il-Mosta fi zmien modern hi belt kummercjali u attiva hafna. Triq il-Kostituzzjoni llum tigbor fiha attivita ekonomika u socjali qawwija li turi kemm il-Mosta saret komunita moderna u dinamika.

(p.216) Il-pont ‘Tal-Hadid’ mibni b’sengha kbira mill-Inglizi, lejn in-naha ta’ Santa Margerita. Kien utli ferm kemm ghall militar kif ukoll ghall-Mostin. Hi hasra li twaqqa’ fl-80s biex inbena tallum tal-gebel.

(p.217) Il-pont tallum tal-gebel ghadu qed jinbena lejn l-bidu tal-80s. Il-periti almenu hasbu tajjeb biex juzaw parti mis-‘sodda’ tal-pont il-qadim, mibnija biz-zonqor, in-naha tal-fortizza tal-Mosta li hemm biswitu.

L-edukazzjoni kompliet tizviluppa u tikber bit-tfal Mostin ifittxu jimxu ‘l quddiem fit-taghlim. Ir-rizultat ta’ dan jidher fil-hafna Mostin li ghamlu isem ghalihom u (p.217) ghal post fejn twieldu u ghexu. Illum nistghu nghidu li l-Mosta ghandha wiehed mill-oghla persentaggi ta’ nies akkademikament ikkwalifikati fil-gzejjer Maltin. Dan jidher car min-numru ta’ nies bla xoghol fil-Mosta fejn, nghidu ahna fl-2004, ma kienx jaqbez il-1% tal-popolazzjoni. Il-persentagg ta’ studenli li jkomplu jistudjaw wara l-edukazzjoni obbligatorja kien ukoll gholi hafna.¹⁵⁸ Mill-banda l-ohra, dawk li jfallu l-iskola huma fost l-inqas mill-iskejjel primarji ta’ Malta kollha. Dan nistghu narawh nghidu ahna ghas-sena skolastika 2004/05¹⁵⁹ u juri kemm il-genituri Mostin huma konxji mill-edukazzjoni ta’ wliedhom.

Konkluzjoni

(p.218) Dehra ta’ ftit snin ilu li tikkonferma l-importanza ta’ Triq il-Kostituzzjoni biswit ir-Rotunda ta’ Grognet li turi l-imponenza taghha fil-belt tal-Mosta

Il-Mostin ghamlu passi kbar fil-mixja taghhom tal-hajja ta’ kuljum. Ghalkemm kienu ghal sekli shah komunita ckejkna mitfughha ghall-biedja - xi ftit jew wisq maghluqa fiha nnifisha - dan l-atteggjament bil-mod il-mod inbidel u ttrasforma ruhu f’mentalita vivaci, dinamika u attenta ghal dak kollu li qed jigri fid-dinja (p.218) moderna u kontemporanja. Nistghu nghidu li l-Mostin ghamlu lilhom infushom dak li huma llum. Ma kellhom ebda pressjoni partikulari hlief in-necessita taz-zmien, element li l-Mostin gharfuh sew. Raw l-opportunitajiet li kien hemm quddiemhom. Fehmuhom. Haduhom. Zviluppawhom. U issa qed iharsu b’ottimizmu lejn il-futur u dak li jrid igib mieghu. Dan jidher car mill-atteggjament li l-Mostin hadu. Huma poplu proattiv. Jaraw fejn jistghu jimirhu. Fl-attivita ekonomika, fl-edukazzjoni, fit-teknologija, fit-turizmu, u f’elf haga ohra. U hekk jaghmlu minn belthom post affluenti, importanti u sinifikanti f’dak kollu li jinseg ir-realta Maltija tal-lum u ta’ ghada.

Riferenzi

1. Ghalkemm hawn min jattribwixxi dan il-qabar ghal Zmien Neolitiku, insibu wkoll min jiddatah ghal Zmien il-Bronz. Ara D. Trump, Malta Prehistory and Temples (Malta, 2002), p 262.
2. M.A. Sant, ‘Wirt arkeologiku fil-Mosta u madwarha’, Filarmonika Santa Marija, Mosta, Programm tal-Festa 1993 (Malta, 1993), p. 22, jikkwota lil J.D. Evans, The Prehistoric Antiquities of the Maltese Islands: A Survey (London, 1971), p. 28.
3. A. Guillaumier, Bliet u Rhula Maltin, ii (Malta, 1987), p. 530.
4. D. Sciberras. ‘The Maltese Dolmens’, A. Mifsud u C. Savona Ventura (ed.), Facets of Maltese Prehistory (Malta, 1999). p. 102.
5. D. Trump, Malta Prehistory and Temples (Malta, 2002), pp. 260-1.
6. S. Stoddart, ‘Mortuary Customs in Prehisotric Malta,’ A. Mifsud u C. Savona Ventura (ed.), p. 189.
7. G. Cassar, ‘Il-Mosta u l-Mostin mill-qedem sal-lum,’ G. Cassar u J.G.M. Borg, Il-Mosta, il-Mostin u r-Rotunda Taghhom matul iz-zminijiet (Malta, 2007), p. 22.
8. G.A. Said-Zammit, ‘The Punic tombs of the Maltese Islands,’ K. Sciberras (ed.), Proceedings of History Week 1993 (Malta, 1997), p. 75.
9. Ibid., p. 77.
10. A. Spiteri, ‘L-Oqbra Punici fix-xaghra ta’ Santa Margerita,’ G. Cassar, M.D. Schembri u A. Spiteri (ed.), Il-kelma li tmantni lir-ruh: Antologija ta’ kitbiet minn awturi Mostin (Malta, 2004), pp. 138-140.
11. M.A. Sant, ‘Mosta through the ages,’ L.J. Scerri (ed.), Mosta: The Heart of Malta (Malta, 1996a), p.21.
12. E.P. Teuma, ‘Burmarrad – floodplain, Roman harbour and medieval anchorage,’ The Sunday Times (20.viii.2006), pp. 50-1.
13. H. Lewis, Ancient Malta: A Study of its Antiquities (Bucks, 1977), p. 113.
14. E.B. Vella et al., Storja tal-Mosta bil-Knisja Taghha, Taqsima IV (Malta, 1986), p. 40.
15. M.A. Sant, ‘Mosta through the ages,’ L.J. Scerri (ed.), Mosta: The Heart of Malta (Malta, 1996a), p. 21.
16. F Mangion, ‘Il-Bidnija u l-limiti tal-Mosta llum,’ E.B. Vella et. al., Storja tal-Mosta bil-Knisja Taghha, Zieda XI (Malta, 1986), pp. 444-5.
17. H. Lewis, Ancient Malta: A Study of its Antiquities (Bucks, 1977), p. 73-4.
18. A. Guillaumier, Bliet u Rhula Maltin, ii (Malta, 1987), p. 530.
19. G. Cassar, ‘Il-Mosta u l-Mostin mill-qedem sal-lum,’ G. Cassar u J.G.M. Borg, Il-Mosta, il-Mostin u r-Rotunda Taghhom matul iz-zminijiet (Malta, 2007), pp. 33-6.
20. Ibid., pp. 36-40.
21. A. Bonanno, Malta Phoenician, Punic, and Roman (Malta, 2005), p. 266.
22. Ibid., p. 265.
23. J. Sure, ‘L-Oqbra tal-Bistra - Mosta’, Socjeta Filarmonika Nicolo Isouard, Mosta, Festa Santa Marija 2006 (Malta, 2006), pp. 218-9.
24. Ara per ezempju, J. Bezzina, L-Istorja tal-Knisja f’Malta (Malta 2002), pp. 41-2, 51; Bonanno, p. 258.
25. Fuq dan il-perjodu Gharbi ara per ezempju, J.M. Brincat, Malta 870-1054 Al-Himyari’s Account (Malta, 1991); J.M. Brincat, Malta 870-1054 Al-Himyari’s Account and its Linguistic Implications (Malta, 1995).
26. J. Bezzina, L-Istorja tal-Knisja f’Malta (Malta 2002), p. 86.
27. S. Fiorini, ‘Il-Mosta u l-inhawi ta’ madwar fiz-Zmien tan-Nofs,’ G. Cassar (ed.), Ex Annalibus Mustae (Malta: 2005), p.59.
28. Li jissemma minn G. Wettinger, ‘The Lost Villages and Hamlets of Malta,’ A.T. Luttrell (ed.) Medieval Malta: Studies on Malta before the Knights (Londra, 1975), p. 181.
29. S. Fiorini, ‘Il-Mosta u l-inhawi ta’ madwar fiz-Zmien tan-Nofs,’ G. Cassar (ed.), Ex Annalibus Mustae (Malta: 2005), p.96.
30. Ibid., p. 66.
31. Ibid., pp. 67-9.
32. S. Fiorini, ‘Malta in 1530,’ V. Mallia-Milanes (ed.), Hospitaller Malta 1530-1798 (Malta, 1993), p. 122.
33. G. Wettinger, ‘The Distribution of Surnames in Malta in 1419 and the 1480s,’ Journal of Maltese Studies, 5 (Malta, 1968), p. 29.
34. Ibid., pp. 30-48.
35. C. Dalli, Iz-Zmien Nofsani Malti (Malta, 2003), p. 232.
36. S. Fiorini, ‘Id-Dejma, il-Mahras and the defence of the Maltese Islands in the late medical and early modern times,’ Sacra Militia, 2 (Malta, 2003), p. 19.
37. Ibid., p. 20.
38. G. Wettinger, ‘The Militia Roster of Watch Duties of 1417,’ Armed Forces of Malta Journal, 23 (Malta, 1979), p. 29.
39. A.P. Vella, Storja ta’ Malta, i (Malta, 1974), p. 140.
40. S. Fiorini, ‘Id-Dejma, il-Mahras and the defence of the Maltese Islands in the late medical and early modern times,’ Sacra Militia, 2 (Malta, 2003), p. 24.
41. Ibid., p. 23.
42. G.F. Abela, Della Descrizione di Malta (Malta, 1647), p. 442.
43. G. Cassar Pullicino, ‘The Folklore of Mosta,’ L.J. Scerri (ed.), Mosta: The Heart of Malta (Malta, 1996), p. 126.
44. S. Fiorini, ‘Il-Mosta u l-inhawi ta’ madwar fiz-Zmien tan-Nofs,’ G. Cassar (ed.), Ex Annalibus Mustae (Malta: 2005), pp.74-5.
45. Ibid., pp. 76-82.
46. Ibid., p. 80.
47. G.F. Abela, Della Descrizione di Malta (Malta, 1647), p. 83.
48. S. Fiorini, ‘Il-Mosta u l-inhawi ta’ madwar fiz-Zmien tan-Nofs,’ G. Cassar (ed.), Ex Annalibus Mustae (Malta: 2005), pp. 90-1.
49. Ibid., p. 88.
50. A.P. Vella, Storja ta’ Malta, i (Malta, 1974), p.186.
51. G. Cassar, ‘The role of the Maltese inhabitants during the Great Siege,’ G. Cassar (ed.), The Great Siege 1565 Separating fact from fiction (Malta, 2005), p.53.
52. S. Fiorini, ‘The Resettlement of Gozo after 1551,’ Melita Historica, ix/3 (Malta, 1986), pp. 204-5.
53. A. Sutherland, The Achievements of the Knights of Malta, ii (Edinburgh, 1830), pp. 144-5.
54. C. Sanminiatelli Zabarella, Lo Assedio Di Malta 18 Maggio - 8 Settembre 1565 (Torino, 1902), p. 165.
55. I.A. Viperano, De Bello Melitensi Historia (Perugia, 1567), 8, ikkwotat minn B. Blouet, ‘The Changing Landscape of Malta during the Rule of the Order of St John of Jerusalem 1530-1798,’ (tezi tal-Ph.D University of Hull, 1963), p. 53, f’Mallia-Milanes, p. 87.
56. G. Cassar, ‘The role of the Maltese inhabitants during the Great Siege,’ G. Cassar (ed.), The Great Siege 1565 Separating fact from fiction (Malta, 2005), p. 96.
57. K. Gambin. ‘Casal Nasciaro during the Rule of the Order,’ P. Catania & L.J. Scerri (ed.), Naxxar: A Village and its People (Malta, 2000), p. 110.
58. C. Savona-Ventura, Knight Hospitaller Medicine in Malta (1530-1798) (Malta, 2004), pp. 257-8.
59. G. Micallef, Hal Luqa Niesha u Grajjietha (Malta, 1975), p. 21.
60. C. Savona-Ventura, Knight Hospitaller Medicine in Malta (1530-1798) (Malta, 2004), p. 223.
61. Libro antico delle Festivita, Arkivju tal-Knisja, ikkwotat f’E.B. Vella et al., Storja tal-Mosta bil-Knisja Taghha, Taqsima VII (Malta, 1986), p. 77.
62. G. Cassar, Kappelli fil-Mosta: Kalendarju 2004 Skola Primarja Carmela Sammut - Mosta (Malta, 2004), April.
63. R. Bellia. ‘Ir-rahal tal-Mosta fl-ahhar hamsin sena tas-seklu sittax,’ Filarmonika Santa Marija Programm tal-Festa 1998 (Malta, 1998), pp. 76-7.
64. Ibid., p. 77.
65. Visitatio Episcopi Gargallo: 1608, f.9, p.17 (Segreteria Vescovile), ikkwotat f’E.B. Vella et al., Storja tal-Mosta bil-Knisja Taghha, Taqsima VII (Malta, 1986), p.77.
66. Ibid.
67. G. Cassar, ‘Il-Mosta u l-Mostin mill-qedem sal-lum,’ G. Cassar u J.G.M. Borg, Il-Mosta, il-Mostin u r-Rotunda Taghhom matul iz-zminijiet (Malta, 2007), pp.70-2.
68. S. Fiorini, ‘Status Animarum I: A unique source for 17th and 18th century Maltese demography,’ Melita Historica, viii/4 (Malta, 1983), p. 344, tabella II.
69. R. Bellia, ‘Ir-rahal tal-Mosta fl-ewwel snin tas-seklu sbatax,’ Socjeta Filarmonika Santa Marija, Mosta, Festa 2001 (Malta, 2001), pp. 23-4.
70. M.A Sant, Il-Mosta fi tmien il-hakma tal-Kavallieri ta’ San Gwann (Malta, 1996b), pp. 25-6; R. Bellia, ‘Ir-rahal tal-Mosta fl-ewwel snin tas-seklu sbatax,’ Socjeta Filarmonika Santa Marija, Mosta, Festa 2001 (Malta, 2001), p. 25.
71. M.A Sant, Il-Mosta fi tmien il-hakma tal-Kavallieri ta’ San Gwann (Malta, 1996b), p. 29; R. Bellia, ‘Ir-rahal tal-Mosta fl-ewwel snin tas-seklu sbatax,’ Socjeta Filarmonika Santa Marija, Mosta, Festa 2001 (Malta, 2001), p. 25.
72. R. Bellia, ‘Ir-rahal tal-Mosta fl-ewwel snin tas-seklu sbatax,’ Socjeta Filarmonika Santa Marija, Mosta, Festa 2001 (Malta, 2001), p. 25.
73. M.A Sant, Il-Mosta fi tmien il-hakma tal-Kavallieri ta’ San Gwann (Malta, 1996b), p. 31.
74. R. Bellia, ‘Ir-rahal tal-Mosta fl-ewwel snin tas-seklu sbatax,’ Socjeta Filarmonika Santa Marija, Mosta, Festa 2001 (Malta, 2001), p. 26.
75. V. Borg, Developments in education outside the Jesuit ‘Collegium Melitense’, Melita Historica, vi/3 (Malta, 1974), p. 239.
76. J. Bezzina, L-Istorja tal-Knisja f’Malta (Malta 2002), p. 155.
77. Ghal taghrif estensiv fuq il-fratellanzi ara, K. Ellul Galea, Fratellanzi u Xirkiet tas-Snajja, (Malta, 1981).
78. Skond Francesco Mangion dan kien “zgur qabel is-sena 1658.” Ara, F. Mangion, ‘Ghaqdiet fil-Mosta llum - Il-Fratellanzi,’ E.B. Vella et al., Storja tal-Mosta bil-Knisja Taghha, Zieda IX (Malta, 1986), p. 303. Skond Joe Borg dan sehh malli l-Mosta saret parrocca fl-1608. Ara, J. Borg, ‘Il-Fratellanzi fil-Parrocca tal-Mosta,’ Socjeta Filarmonika Santa Marija, Mosta, Annwal 2003 (Malta, 2003), p. 45. Skond J.J. Camilleri din il-fratellanza twaqqfet fl-1634. Ara. J.J. Camilleri, ‘Il-Fratellanzi,’ Socjeta Filarmonika Santa Marija, Mosta, Festa 2001 (Malta, 2001), p. 82.
79. K. Ellul Galea, Fratellanzi u Xirkiet tas-Snajja, (Malta, 1981), p. 78.
80. Librerija Nazzjonali ta’ Malta, ms 10, f.313, ikkwotat f’E.B. Vella et. al., Storja tal-Mosta bil-Knisja Taghha, Taqsima VIII (Malta, 1986), p. 92.
81. G.A. Vassallo, Storia di Malta (Malta, 1854), p.683.
82. E.B. Vella et.al., Storja tal-Mosta bil-Knisja Taghha, Taqsima VIII (Malta, 1986), p. 92.
83. J. Micallef, The plague of 1676: 11,300 deaths (Malta, bla data), p. 118.
84. S. Fiorini, ‘Status Animarum I: A unique source for 17th and 18th century Maltese demography,’ Melita Historica, viii/4 (Malta, 1983), App. II, pp. 344-345.
85. F. Ciappara, Marriage in Malta in the late eighteenth century (Malta, 1988), p 49.
86. M.A Sant, Il-Mosta fi tmien il-hakma tal-Kavallieri ta’ San Gwann (Malta, 1996b), p. 26.
87. F. Ciappara, Marriage in Malta in the late eighteenth century (Malta, 1988), p. 59.
88. M.A Sant, Il-Mosta fi tmien il-hakma tal-Kavallieri ta’ San Gwann (Malta, 1996b), pp. 27-8.
89. J. Borg, ‘Il-Fratellanzi fil-Parrocca tal-Mosta,’ Socjeta Filarmonika Santa Marija, Mosta, Annwal 2003 (Malta, 2003), pp. 45-6.
90. Ara per ezempju, F. Sammut, Bonaparti f’Malta (Malta, 1997), pp. 145-6.
91. Ghal stampa dettaljata ta’ l-ewwel tliet xhur tal-hakma Franciza ara per ezempju, C. Testa, Miz-Zewg nahat tas-swar: Zmien il-Francizi f’Malta, i (Malta, 1979).
92. W.L. Zammit, ‘Il-gvern lokali fil-Mosta (1773-1896),’ G. Cassar (ed.), Ex Annalibus Mustae (Malta, 2005), p.146.
93. M. Cauchi, L-imblokk tal-Francizi f’Malta u l-Agostinjani (Malta, 1998), pp. 55, 57.
94. W.L. Zammit, ‘Il-gvern lokali fil-Mosta (1773-1896),’ G. Cassar (ed.), Ex Annalibus Mustae (Malta, 2005), p.147.
95. Barone Azopardi, Giornale della Presa di Malta e Gozo dalla Repubblica Francese e della susseguente Rivoluzione della Campagna (Malta, 1836), p. 136.
96. C. Testa, The French in Malta 1798-1800 (Malta, 1997), pp. 587-8.
97. Atti tan-Nular Salv. Zarb tat-8.i.1804. Ghal xi taghrif fuq dawn il-Mostin ara, J. Borg ‘Grajja ta’ mitejn sena ilu,’ Socjeta Filarmonika Nicolo Isouard, Festa Santa Marija Mosta - 1999 (Malta, 1999), pp. 49-51.
98. C. Testa, The French in Malta 1798-1800 (Malta, 1997), p. 487.
99. Ibid., p. 504.
100. E.B. Vella et al., Storja tal-Mosta bil-Knisja Taghha, Taqsima X (Malta, 1986), p. 116.
101. Librerija Nazzjonali ta’ Malta 430, vol. i, p. 174; W.L. Zammit, ‘Il-gvern lokali fil-Mosta (1773-1896),’ G. Cassar (ed.), Ex Annalibus Mustae (Malta, 2005), pp. 148-9. E.B. Vella et at., Storja tal-Mosta bil-Knisja Taghha, Taqsima XI (Malta, 1986), p. 118, jaghti r-referenza bhala Bandi 1784-1815.
102. R.G. Zammit, ‘Iz-zamma ta’ l-Ordni fil-Mosta mill-1800,’ G. Cassar (ed.) Ex Annalibus Mustae (Malta 2005), pp. 216-8.
103. Royal Commission of Enquiry, Reports of the Commission appointed to Inquire into the Affairs of the Island of Malta, part III (London, 1837), pp. 4—11.
104. Ibid.
105. G. Cassar, ‘Il-Mosta u l-Mostin mill-qedem sal-lum,’ G. Cassar u J.G.M. Borg, Il-Mosta, il-Mostin u r-Rotunda Taghhom matul iz-zminijiet (Malta, 2007), p. 128.
106. A. Bonnici, ‘Il-Mosta f’taqbida qawwija mal-hajja bejn l-1842 u l-1852,’ Socjeta Filarmonika Nicolo Isouard, Mosta, Festa Santa Marija 2002 - Mosta (Malta, 2002), p. 74.
107. Ibid., p. 75.
108. Ghal aktar taghrif dwar il-qaghda generali ara, A. Giglio, Comment and tables in illustration of the Statistical Abstract of the Census of the Population of Malta for the Year 1851 (Malta, 1853).
109. A. Giglio, Brief Comments with Tables and Notes in illustration of the Statistical Abstracts connected with the Census of Malta taken in 1861 (Malta, 1865).
110. Royal Commission of Enquiry, Copies of Reports of the Commissioners appointed to Inquire into the Affairs of the Island of Malta and of correspondences thereupon, part III (London, 1839), p. 7.
111. M.A. Sant, ‘Mosta through the ages,’ L.J. Scerri (ed.), Mosta: The Heart of Malta (Malta, 1996a), p. 37.
112. E. Barber & L. Chappelle, Census of the Civil Population of the Island of Malta, Gozo and Comino taken on the 3rd May 1871 (Malta, 1872), p. 58-9.
113. G. Cassar, Grajja ta’ Skola: L-Iskola Primarja tal-Mosta fis-sekli dsatax u ghoxrin (Malta, 1999), pp 8-10.
114. Ibid., App. I., p. 138.
115. Ibid., pp. 21-2.
116. W.L. Zammit, ‘Il-gvern lokali fil-Mosta (1773-1896),’ G. Cassar (ed.), Ex Annalibus Mustae (Malta, 2005), p. 155.
117. Ibid., pp 155-6.
118. Ibid., p. 157.
119. Ibid., pp. 157-8.
120. M.J. Schiavone, L-elezzjonijiet f’Malta 1849-1992: Storja, Fatti, Cifri (Malta, 1992), p.32.
121. G. Cassar, ‘Miting politiku fil-Mosta,’ Socjeta Filarmonika Santa Marija, Mosta, Festa 2001 (Malta, 2001), p. 50-1.
122. Ara aktar dettalji f’A.V. Laferla, British Malta, ii (Malta, 1947), pp. 125-8.
123. G Cassar, ‘Meta l-Maltin haduha kontra l-armata,’ Filarmonika Santa Marija, Mosta, Festa 2001 (Malta, 2001), pp. 52-3.
124. Il-lista kollha kienet mizmuma fl-Atti tan-Nutar Dr F. Chetcuti, bid-data ta’ l-20 ta Jannar 1833, u kwotata minn E.B. Vella et al., Storja tal-Mosta bil-Knisja Taghha, Taqsima XII (Malta, 1986), p. 126.
125. E.B. Vella et al., Storja tal-Mosta bil-Knisja Taghha, Taqsima XII (Malta, 1986), p. 148.
126. E.B. Vella et al., Storja tal-Mosta bil-Knisja Taghha, Taqsima XII (Malta, 1986), p. 151.
127. E.B. Vella et al., Storja tal-Mosta bil-Knisja Taghha, Taqsima XII (Malta, 1986), p. 174.
128. Dwar is-Socjeta Filarmonika Nicolo Isouard matul iz-zmien ara, G. Bonnici, 125 sena mit-twaqqif tal-Banda Nicolo Isouard fil-Mosta 1871-1996 (Malta, 1996).
129. A.G. Clare, ‘Features of an Island Economy,’ V. Mallia-Milanes (ed.), The British Colonial experience: The impact on Maltese society (Malta, 1988), p. 152.
130. L.E. Attard, Early Maltese Emigration (1900-1914) (Malta, 1983), p. 34.
131. C. Baretta & L. Schembri, From Humble Beginnings: Mackay Maltese pioneers 1883-1940 (Mackay, Queensland, 2001), p. 267. u f’partijiet ohra tal-ktieb ghal ezempji ohra li jolqtu l-Mostin.
132. E.B. Vella et al., Storja tal-Mosta bil-Knisja Taghha, Zieda XV (Malta, 1986), p. 506.
133. J.J. Camilleri, ‘Is-Socjeta Santa Marija, minn Kazin ghal Socjeta Filarmonika,’ G. Cassar (ed.), Ex Annalibus Mustae (Malta, 2005), p.13, Bonnici, p.9.
134. E.B. Vella et al., Storja tal-Mosta bil-Knisja Taghha, Zieda XIV (Malta, 1986), p.253.
135. G. Cassar, ‘Il-Mosta u l-Mostin mill-qedem sal-lum,’ G. Cassar u J.G.M. Borg, Il-Mosta, il-Mostin u r-Rotunda Taghhom matul iz-zminijiet (Malta, 2007), pp. 199-200.
136. C. Vella, Il-Mosta, Nri. 47, 49, 51.
137. Ghal aktar taghrif ara, http://www.mostafc.com/.
138. Ghal taghrif dettaljat fuq il-Kungress kollu ara, J. Bonnici u M. Cassar, Tifkira tal-Kungress Ewkaristiku Internazzjonali Malta 1913 (Malta, 1988).
139. Ghal aktar taghrif fuq Walter Salomone ara, M.J. Schiavone & L.J. Scerri, Maltese Biographies of the Twentieth Century (Malta, 1997), p. 484; J. Borg & J.A. Sant, It-Toroq tal-Mosta: Ismijiet u taghrif dwarhom (Malta, 1998), p. 129.
140. J.J. Vella, ‘Dr Ruzar Mizzi: President tas-Socjeta Filarmonika Nicolo Isouard (1924-1932),’ Socjeta Filarmonika Nicolo Isouard Mosta, Festa Santa Marija 2006 (Malta, 2006), pp 114-5.
141. G. Lanfranco, L-Istorja tat-Trasport f’Malta (Malta, 1999), p. 25.
142. P.P Borg, ‘Guzeppi Grech - il-Paramount,’ Socjeta Filarmonika Santa Marija, Mosta, Festa 2000 (Malta, 2000), p. 255.
143. G. Cassar, ‘Kwart ta’ seklu ta’ zjarat lill-lskola Primarja tal-Mosta (1900-1925),’ G. Cassar, M.D. Schembri & A. Spiteri (ed.), Il-kelma li tmantni lir-ruh: Antologija ta’ kitbiet minn awturi Mostin (Malta, 2004), pp. 56-7.
144. Ibid., p. 60.
145. P. Borg, ‘L-Istorja tal-Librerija fil-Mosta,’ Il-Kunsill Tieghek: Lehen il-Kunsill Lokali tal-Mosta, 14 (Malta, 2000), p. 19.
146. M. Galea, Malta Diary of a War 1940-1945 (Malta, 1992), p. 9.
147. E.B. Vella et al., Storja tal-Mosta bil-Knisja Taghha, Zieda XIV (Malta, 1986), pp. 422-3.
148. G. Cassar, ‘Il-Mosta u l-Mostin mill-qedem sal-lum,’ G. Cassar u J.G.M. Borg, Il-Mosta, il-Mostin u r-Rotunda Taghhom matul iz-zminijiet (Malta, 2007), p. 220.
149. Arkivju Nazzjonali ta’ Malta, ARP Bundle 14, ARP 77/40, ‘Census of Population Northern Region,’ 20.viii.l942.
150. National Statistics Office, Census of the Population and Housing 2005: Preliminary Report (Malta, 2006), p. 6.
151. R. Bondin, ‘The rise and fall of Malta’s towns,’ Malta Today on Sunday (19.viii.2007), http://www.maltatoday.com.mt /2007/08/19/l6.html (accessat 26.xii.2007).
152. G. Cassar, Il-Mosta il-bierah u llum: Kalendarju 2006 (Malta, 2006), Jannar.
153. G. Borg Axisa u R.P. Borg, ‘In-nisga urbana u rurali tal-Mosta,’ G. Cassar (ed.), Ex Annalibus Mustae (Malta, 2005), p. 50.
154. D.M. Boswell, ‘The social prestige of residential areas,’ R.G. Sultana u G. Baldacchino (ed.), Maltese Society: A sociological inquiry (Malta, 1994), p. 151.
155. Malta Environment and Planning Authority, Retail Topic Taper: Executive Summary May 2001, (Malta, 2001)., p 3, http://www.mepa.org.mt /planning/factbk /SubStudies/retailTP /Relail_Exec_Summary.pdf (accessat 20.xii.2006).
156. Ibid., p. 7.
157. Dwar dawn iz-zewg zoni industrijali ara per ezempju, Il-Kunsill Tieghek: Lehen il-Kunsill Lokali tal-Mosta, 26 (Malta, 2006), pp. 2l-2.
158. K. Sansone, ‘Labour strongholds have highest unemployment,’ Malta Today (1.ii.2004), http://www.maltatoday.com.mt /2004/02/01/t1.html (accessat 26.xii.2007).
159. National Statistics Office, Education Statists 2005 (Malta, 2007), p. 267, http://www.nso.gov.mt /stadoc/document_file.aspx?id=1968 (accessat 26.xii.2007).

Kapitli ohra mill-ktieb

0. Introduzzjoni
1. Il-Parrocca fi hdan il-Knisja Kattolika Universali
2. L-Isqof Tumas Gargallo
3. Il-Kappillani u l-Arciprieti li kellha l-Parrocca tal-Mosta
4. Il-Mosta - 400 sena Parrocca
5. Dun Felic Calleja (1748-1833)
6. Zvilupp tad-Devozzjoni jew Kult lejn il-Passjoni ta’ Sidna Gesu Kristu fil-parrocca tal-Mosta
7. Pitturi fir-Rotunda tal-Mosta
8. Min huma L-Mostin?
9. ‘Il-Musta’ ssir ‘Mosta’
10. Il-Mosta fil-Kamra tad-Deputati
11. Il-Gvern Lokali fil-Mosta
12. Ir-rabta tas-Socjeta Filarmonika Nicolo Isouard mal-Parrocca Tal-Mosta
13. Aspett u Impenn Pulizjesk Mosti
14. Eroj Socjali: Xi Mostin ta’ l-Imghoddi u Hidmiethom
15. Minghand l-Ghaqdiet Mostin
16. Immagini Mostin