EX ANNALIBUS MUSTAE

George Cassar, editur

Pubblikazzjoni tas-Socjeta Filarmonika Santa Marija Mosta f'gheluq l-100 sena (1905-2005) mit-twaqqif tas-Socjeta.

Dan il-ktieb interessantissimu jinxtara mill-Kazin Santa Marija. Din il-verzjoni digitali ma fihiex il-parti bl-Ingliz, u dik bil-Malti taf fiha xi differenzi mill-original minhabba problemi waqt l-iskanjar li minhabba r-rizorsi limitati ma kellix cans nivverifika ghal kollox u hi raguni ohra ghala wiehed ghandu jmur dirett ghall-ktieb meta jigi biex jiehu riferenzi minnu.

6. Il-Gvern lokali fil-Mosta (1773 – 1896)

Winston L. Zammit

(p.141) Is-sistema ta’ gvern lokali li twaqqfet fil-gzejjer Maltin fl-1993, u li bdiet tahdem fil-Mosta fl-1994, ma kenitx l-ewwel forma ta’ gvern lokali. Forom ohra ta’ gvern lokali ezistew fi zmien il-hakma tal-Kavallieri ta’ San Gwann, tal-Francizi (1798) u fi zmien l-Inglizi sa l-1896.

Il-gvern lokali fil-Mosla fl-ahhar snin tal-Kavallieri (1773 – 98)

Permezz ta’ digriet tad-data tat-28 ta’ Marzu 1773, il-Granmastru Fra Francesco Ximenes de Texada (1773-5) ghamel riforma ta’ l-amministrazzjoni lokali fil-kampanja. Permezz ta’ dan id-digriet Ximenes iddecieda li jahtar tliet ufficjali ghall-kampanja li kienu s-sindku, il-gurat u l-acatapanus. Dawn it-tliet ufficjali kellhom jinhatru mill-granmastru ta’ kull sena u nghataw certi responsabiltajiet. Il-kampanja ta’ Malta giet maqsuma f’disa’ distretti u f’kull distrett kellu jkun hemm it-tliet ufficjali msemmija. Fost id-distretti, kien hemm id-distrett li kien maghmul mill-irhula tal-Mosta, in-Naxxar u Hal Gharghur.

Id-digriet tal-granmastru specifika d-dmirijiet tat-tliet ufficjali fuq imsemmija. Fost affarijiet ohra, is-sindku u l-gurat kienu mistennija li jghassu fuq l-imgieba u l-istil ta’ hajja ta’ l-abitanti tad-distrett taghhom. Flimkien, it-tliet ufficjali kellhom jissorveljaw fuq tal-hwienet u l-bejjiegha tal-qamh u l-mahlut sabiex ix-xerrejja ma jigux imqarrqa fejn jidhlu l-uzin u l-prezzijiet. Kellhom ukoll jghaddulhom l-uzin mahrug mill-gurati ta’ l-Universita (il-gvern municipal ta’ l-Imdina). Is-sindku kellu wkoll (p.142) dmirijiet gudizzjarji ghax kellu l-jedd li jiddecidi numru ta’ kawzi. Biex izomm l-ordni fid-distrett tieghu, kellu l-jedd li jkollu fir-residenza tieghu, jew f’xi post iehor, cella fejn seta’ jzomm ghal xi zmien qasir lil min kien ikun kiser il-ligi. Izda kien obbligat li jressqu immedjatament quddiem il-qorti li tahtha kien jaqa’. ls-sindku kellu wkoll id-dritt li jkollu ghad-dispozizzjoni tieghu numri ta’ rgiel li jissejhu franchi biex jghinuh fil-qadi tad-dmirijiet tieghu. Dawn l-irgiel kellhom ikunu mehlusa mid-dmirijiet militari.¹

Is-sistema introdotta minn Ximenes, b’xi tibdiliet zghar, baqghet tahdem sa tmiem il-hakma tal-Kavallieri ta’ San Gwann.

Fl-istess jum li hareg id-digriet tieghu, Ximenes, ghamel ukoll l-ewwel hatra tas-sindki, gurati u acatapani. Ghad-distrett tal-Mosta, in-Naxxar u Hal Gharghur saru dawn il-hatriet: sindku - Frangisk Magri; gurat - in-Nutar M.A. Darmanin; u acatapanus - Filippu Abela.²

(p.143) L-istess ufficjali regghu nhatru fl-1774.³ Dawn il-hatriet baqghu jsiru regolarment sa l-1797 (Tab. 1).

Mill-1795 bdew jinhatru aktar ufficjali fid-distrett. Fil-fatt, minbarra s-sindku, bdew jinhatru tliet gurati, wiehed ghan-Naxxar, l-iehor ghall-Mosta u l-iehor ghal Hal Gharghur (Tab. 2).

Il-hakma Franciza

Il-hakma ta’ l-Ordni ta’ San Gwann fuq il-gzejjer Maltin giet fit-tmiem taghha f’Gunju ta’ l-1798. Fid-9 ta’ Gunju 1798 il-parti l-kbira ta’ l-armata Franciza, li kienet fi triqtha lejn l-Egittu, taht il-kmand tal-General Napuljun Bonaparte, tfaccat quddiem Malta. Talba tal-General Franciz biex jidhol f’Malta u jiehu provvista ta’ ilma giet milqugha b’certi kundizzjonijiet. Dawn il-kundizzjonijiet ma gewx accettati mill-Francizi u ghaldaqstant Bonaparte ta’ l-ordni biex l-ghada tinbeda l-invazjoni ta’ Malta kif fil-fatt sehh.²³

Fil-11 ta’ Gunju l-Ordni talbet biex isir waqfien mill-glied. Din it-talba giet (p.144) mill-Francizi, u nhar it-12 ta’ Gunju 1798 ir-rapprezentanti ta’ l-Ordni ffirmaw id-dokument li bih cedew il-Gzejjer Maltin lill-Francizi, wara hakma ta’ kwazi 268 sena (Ottubru 1530 – Gunju 1798).²⁴

Matul il-waqfa tieghu f’Malta bejn it-12 u d-19 ta’ Gunju, Bonaparte wettaq diversi riformi. Dawn kienu jinkludu sistema gdida ta’ gvern lokali li giet imwaqqfa permezz ta’ proklama bid-data tat-13 ta’ Gunju 1798. Skond l-artiklu VII ta’ din il-proklama, il-gzejjer Maltin kellhom jinqasmu f’numru ta’ distretti li jissejhu cantons. Kull canton kellu jitmexxa minn korp municipali b’hames membri. F’kull canton kellu jkun hemm ukoll imhallef tal-paci.²⁵

Fil-fatt Malta nqasmet f’disa cantons jew distretti u Ghawdex fi tnejn. Fost dawn id-distretti kien hemm id-distrett maghmul min-Naxxar, il-Mosta u Hal Gharghur. Il-korp municipali li kellu jmexxi dan id-distrett kien iffurmat bhal tad-distretti l-ohra, izda kien maghmul minn sitt membri li kienu: president - Nutar Indri Micallef min-Naxxar;²⁶ segretarju - l-Avukat Gamri Borg mill-Mosta; membri - it-Tabib Frangisk Falzon u l-benestant Tumas Chetcuti, it-tnejn mill-Mosta, il-benestant Wigi Bezzina min-Naxxar, u l-benestant Ganni Gafa minn Hal Gharghur.²⁷

Minn dawn is-sitt persuni, wiehed biss kellu esperjenza fil-qasam tal-gvern lokali. Dan kien Tumas Chetcuti, li kien diga serva bhala gurat fil-Mosta bejn is-snin 1795 u 1797. Wahda mir-ragunijiet ghall-ghazla tieghu setghet kienet li l-Francizi riedu jaghmlu uzu mill-esperjenza tieghu f’dan il-qasam.

Fl-arkivju parrokkjali tan-Naxxar instabu ghadd ta’ dokumenti b’rabta ma din il-municipalita. Din inghatat xi nkarigi mill-gvern fosthom dik li jigbru (p.145) l-irgiel biex iservu fil-flotta Franciza.²⁸ Mill-istess dokumenti nafu li l-municipalita kellha problema kbira ma xhiex thabbat wiccha, billi xi nies ta’ kondotta hazina kienu qeghdin jisirqu u joholqu l-inkwiet fost ic-cittadini. B’rabta ma’ din il-problema nsibu li fid-9 ta’ Awissu 1798, il-municipalita regghet talbet l-ghajnuna lill-militar kontra nies ta’ kondotta hazina li kienu qeghdin iwerwru lill-pubbliku.²⁹

Izda l-municipalitajiet tal-kampanja kellhom hajja qasira, ghax mietu mewta naturali f’Settembru 1798, malli beda l-irvell tal-Maltin fil-kampanja kontra l-Francizi.

Il-Gvern Lokali fil-Mosta fi zmien l-imblokk (Settembru 1798 – Settembru 1800)

Nhar il-Hadd, 2 ta’ Settembru 1798, fir-Rabat ta’ Malta beda l-irvell tal-Maltin kontra l-Francizi. L-ghada l-Imdina waqghet f’idejn il-Maltin u l-attentat tal-Francizi li jergghu jiehdu l-Imdina f’idejhom falla. Il-Maltin hadu wkoll f’idejhom il-fortizzi u t-torrijiet ta’ madwar il-kosta.³⁰

B’rizultat ta’ dan l-irvell, il-gzira ta’ Malta sfat maqsuma fi tnejn. L-Imdina u l-kampanja kienu f’idejn il-Maltin, filwaqt li l-Belt Valletta, il-Furjana u l-Kottonera u l-fortizzi Manoel u Tigne baqghu f’idejn il-Francizi.³¹

Inhass mill-ewwel il-bzonn li titwaqqaf amministrazzjoni alternattiva fil-kampanja biex tmexxi lill-Maltin. Dan sar fl-4 ta’ Settembru, meta bhala deputati tal-poplu gew mahtura n-Nutar Emmanuele Vitale, il-Konti Salvatore Manduca, il-Konti Ferdinandu Theuma Castelletti u l-Markiz Vincenzo Depiro. In-Nutar Emmanuele Vitale gie wkoll unanimament mahtur bhala l-kap tal-forzi Maltin. Dawn l-erba’ deputati hatru wkoll segretarju u numru ta’ ufficjali (p.146) ohra. B’hekk twaqqaf il-gvern Malti fil-kampanja u beda jissejjah l-Assemblea Nazzjonali.³²

Izda minbarra l-Assemblea Nazzjonali, forom ta’ gvern lokali twaqqfu fl-irhula tal-kampanja. Fil-fatt. il-Baruni Vincenzo Azzopardi jghidilna li minbarra l-Assemblea Nazzjonali kien hemm gvern provizorju fl-irhula kollha.³³

Il-gvern provizorju tal-Mosta jidher li kien maghmul minn erba’ persuni li kienu: il-Kappillan Dun Felic Calleja, Dun Marin Galea, Dun Guzepp Tonna u Frangisk Dimech.³⁴

Il-gvernijiet ta’ l-irhula kellhom zewg responsabilitajiet kbar li kienu: il-manteniment tal-battaljun tar-rahal, u x-xiri ta’ l-ikel ghall-abitanti u ghall-battaljun tar-rahal. B’kollox, matul l-Imblokk twaqqfu 21 battaljun. Fost dawn kien hemm il-battaljun tal-Mosta, li matul l-imblokk il-manteniment tieghu kien jiswa 53 skud u 6 tari kuljum.³⁵ Matul iz-zmien ta’ l-imblokk, madwar 633 ruh servew fil-battaljun tal-Mosta.³⁶ Diversi persuni matul l-imblokk taw somom ta’ flus ghall-manteniment ta’ dan il-battaljun.³⁷

Problema ohra kienet dik ta’ l-ikel. Meta faqqa’ l-irvell ma kienx hemm ikel mahzun fil-kampanja u l-Maltin lanqas kellhom il-munita barranija biex jixtru l-ikel minn Sqallija. F’dawn (p.147) ic-cirkustanzi il-gvernijiet ta’ l-irhula ddecidew li jipotekaw il-beni stabbli (djar u ghelieqi) li kien hemm fid-distretti rispettivi taghhom, biex jixtru bi kreditu provvisti ta’ l-ikel minn Sqallija.³⁸ Il-gvern provizorju Mosti ghamel bhalhom. Ghaldaqstant fit-30 ta’ Marzu 1799, huma ddecidew li kellu ssir l-ipoteka tal-beni tal-Mosta biex igibu minn Sqallija 1,500 salma qamh, 500 salma mahlut u ikel iehor ghas-servizz tal-poplu u tal-battaljun tal-Mosta. Min kien kontra din id-decizjoni kellha erbat ijiem zmien biex jaghmel il-protesti tieghu mad-deputati.³⁹ Din l-ipoteka fil-fatt saret u giet iffirmata mill-proprjetarji tal-beni fir-rahal u giet imnizzla fl-atti tan-Nutar A.P. Spiteri bid-data tat-3 ta’ April 1799.⁴⁰

Il-Kungress (1799-1800)

Sa dan iz-zmien (Jannar 1799) il-kampanja Maltija kienet qed titmexxa minn grupp ta’ rgiel prominenti li kienu jsejhu l-laqghat taghhom Assemblea tad-Deputati. Izda l-Kaptan Alexander Ball R.N. li kien jikkmanda l-igfna Inglizi li kienu qeghdin jimblukkaw lill-Francizi fil-portijiet Maltin, u li kien rispettat hafna min-nies tal-lokal, gietu l-idea li jorganizza ahjar dan il-korp. Huwa ssuggerrxxa li jizdiedu l-membri li kellhom issa jigu eletti mid-diversi rhula, u li dan il-korp jibda jissejjah ‘Kungress’.⁴¹

Fil-laqgha tal-Kungress li saret fil-11 ta’ Frar 1799, u li kienet ippreseduta mill-imsemmi Kaptan Ball, hadu sehem il-kapijiet tal-battaljuni kollha. F’din is-seduta gie deciz li fil-laqghat futuri tal-Kungress kellhom jiehdu sehem id-Deputat Logutenent ta’ l-Arcisqof-Isqof ta’ Malta, li kellu jirrapprezenta lill-kleru tad-djocesi; imhallef, li kellu jigi elett: u rapprezentant ta’ kull belt jew rahal. Iz-zewg kmandanti tal-forzi Maltin li kienu n-Nutar Emmanuele Vitale u (p.148) l-Kan. F.S. Caruana, setghu wkoll jattendu ghal dawn il-laqghat.⁴²

Jidher li l-hatra tar-rapprezentanti ta’ l-irhula saret bejn it-12 u t-18 ta’ Frar, ghax fis-seduta tal-Kungress li saret fit-18 ta’ Frar, 1799, gew ezaminati l-kredenzjali tad-deputati li gew eletti biex jirrapprezentaw l-ibliet u l-irhula. Bhala rapprezentant tal-Mosta, insibu lill-Kappillan Dun Felic Calleja.⁴³ Dan il-Kungress baqa’ jiltaqa’ sa Awissu 1800, jigifieri sa ftit qabel ma ntemm l-imblokk. Fil-laqghat tal-Kungress kienu jitkellmu dwar dak kollu li kien jolqot il-bzonnijiet u l-gid tal-gzira u jittiehdu d-decizzjonjiet necessarji.⁴⁴

Il-Logutenenti (1800-1815)

F’Settembru ta’ l-1800, il-Francizi cedew u immedjatament bdiet il-hakma kolonjali Ingliza fuq Malta. Taht l-Inglizi, kien hemm diversi forom ta’ gvern lokali sa l-1896, meta kull forma ta’ gvern lokali spiccat mill-gzejjer Maltin.

Fil-qasam tal-gvern lokali, l-Inglizi holqu ufficjal bl-isem ta’ ‘Luogotenente,’ li ha l-post tas-sindku u l-gurat ta’ l-ahhar snin tal-Kavallieri. Proklama tal-gvern bid-data tad-9 ta’ Mejju 1801, issemmi l-logutenenti ta’ l-ibliet tal-Kottonera, tal-Furjana u ta’ l-irhula kollha. Dan juri bic-car li sa Mejju 1801, kien hemm il-logutenenti fl-irhula kollha.⁴⁵ Il-logutenenti kellhom uniformi⁴⁶ u salarju marbut mal-kariga taghhom. Fil-fatt fl-1812, il-logutenent tal-Mosta kellu salarju ta’ 35 skud fix-xahar.⁴⁷

Il-logutenent tal-Mosta, bhal-logutenenti l-ohra, kellu dmirijiet gudizzjarji u amministrattivi, li gew specifikati fi proklama li nharget f’Dicembru 1801.⁴⁸ Maz-zmien dawn (p.149) id-dmirijiet zdiedu u fost dawn insibu li kellhom jaghmlu diversi rapporti li kienu jolqtu lid-distrett taghhom.⁴⁹

Min kien il-logutenent tal-Mosta fl-ewwel hmistax-il sena tal-hakma kolonjali Ingliza? Minn minuta bid-data tad-29 ta’ Mejju 1802, hu indikat li dan kien Giovanni Maria Chetcuti.⁵⁰ Naturalment hadd daqs il-logutenent ma kien ikun jaf x’kienu l-bzonnijiet tal-belt jew rahal tieghu. Ghaldaqstant, meta kien jinqala’ l-bzonn huma kienu jiktbu lill-kummissarji civili u jaghmlu t-talbiet taghhom. Ghalhekk insibu li fl-1803, talab “che sia fatto un Molino a vento in detto casale per comodo della popolazione” [li tinbena mithna tar-rih ghall-bzonnijiet tal-poplu]. Din it-talba giet mghoddija lill-Amministratur tal-Beni Pubblici.⁵¹ Ma jidhirx li t-talba giet milqugha ghax tliet snin wara, fl-1806, Chetcuti ghamel talba simili. Bhal qabel regghet giet riferuta lill-Amministratur tal-Beni Pubblici.⁵²

Il-pesta (1813-1814)

Bejn April 1813 u Marzu 1814, Malta kienet intlaqtet minn imxija qawwija ta’ pesta li qatlet 4,572 ruh.⁵³ Il-pesta harbtet il-hajja ekonomika kollha, u dan gab mieghu l-faqar u l-mizerja. Matul din il-krizi, il-gvern centrali kellu l-ghajnuna tal-logutenenti fl-ibliet u l-irhula li komplew jaqdu dmirijiethom f’dawn ic-cirkustanzi difficli.

Il-pesta qerrieda ziedet ix-xoghol tal-logutenenti ghax malli fegget bdew jircievu ordnijiet mill-gvern centrali fil-Belt Valletta. Fost l-ordnijiet li rcevew insibu li kellhom jibaghtu l-lista tad-djar infettati fid-distrett taghhom, u jispecifikaw liema kienu abitati jew vojta.⁵⁴

Malli bdiet il-pesta giet fix-xejn kull (p.150) attivita ekonomika u dan naturalment holoq it-tbatija lil min ma kellux mezzi biex jghix. Ghaldaqstant il-logutenenti gew inkarigati biex jaghtu ghajnuna li tlahhaq sa a tari kull ras kuljum lill-membri ta’ familji li kienu fil-bzonn, izda f’kull cirkustanza kull familja ma kellhiex tircievi izjed minn zewg skudi kuljum.⁵⁵

Minhabba t-tbatija li gabet maghha l-pesta, minn Gunju 1813 ‘il quddiem, il-logutenenti kollha ta’ l-irhula bdew, ta’ kull gimgha, jircievu somma flus mit-Tezor u ammont ta’ qamh minghand il-gurati biex iqassmuhom fost il-foqra tad-distrett taghhom. Il-logutenenti rispettivi kellhom izommu nota ezatta tad-distribuzzjoni li jkunu ghamlu biex ikunu jistghu jibaghtu rendikont ta’ din id-distribuzzjoni u l-mod li bih tkun saret, fl-ahhar ta’ kull gimgha. Il-logutenent tal-Mosta, Giovanni Maria Chetcuti, b’effett mit-23 ta’ Lulju 1813, kellu jibda jircievi 10 mdied qamh minghand il-gurati tal-Belt Valletta, kull gimgha,⁵⁶ kif ukoll is-somma ta’ 200 skud fl-gimgha.⁵⁷

Ir-riforma ta’ Maitland (1815-1839)

Sir Thomas Maitland, li kien il-gvernatur tal-gzejjer Maltin bejn l-1813 u l-1824, ghamel bosta riformi li laqtu diversi oqsma ta’ l-amministrazzjoni, fosthom il-qrati⁵⁸ u l-gvern lokali.

Ritratt: (p.151)

Permezz ta’ proklama bid-data tas-7 ta’ Gunju 1815, huwa wettaq riforma fil-qasam tal-gvern lokali. L-ufficcju ezistenti ta’ logutenent f’Malta u sindku f’Ghawdex gew aboliti. Minflok huwa holoq kariga gdida ta’ ‘Luogotenente di Governo.’ Din il-kariga gdida kellha tinghata lil sitt membri tan-nobilta li kellhom jezercitaw sopraintendenza civili fuq is-sitt distretti li fihom kellhom jinqassmu l-gzejjer Maltin. Il-proklama li biha waqqaf dan l-ufficju l-gdid, izda, (p.151) kienet tghid ukoll li l-persuni li kienu se jispiccaw mill-kariga ta’ logutenenti u sindki kellhom jibqghu jgawdu l-istess salarju li kellhom dak iz-zmien, u jibqghu jezercitaw il-poteri li kellhom izda bl-isem u t-titlu ta’ ‘Deputato del Luogotenente del Governo’.⁵⁹

Skond id-dispozizzjonijiet ta’ din il-proklama, Malta u Ghawdex inqassmu f’sitt distretti (hamsa f’Malta u wiehed f’Ghawdex). It-tieni distrett, maghruf bhala ‘Distretto Notabile,’ kien maghmul mill-Imdina, ir-Rabat, Had-Dingli, il-Mosta, Haz-Zebbug u s-Siggiewi. Il-Konti Baldassare Sant gie mahtur logutenent tad-distrett, filwaqt li Giovanni Maria Chetcuti nhatar bhala deputato del luogotenente gewwa l-Mosta.⁶⁰ Ir-riforma li ghamel Maitland f’dan il-qasam kienet pjuttost kosmetika, ghax it-tmexxija ta’ kuljum ta’ l-ibliet u l-irhula baqghet f’idejn id-deputati del luogotenente.

Giovanni Maria Chetcuti kompla fit-tmexxija tal-Mosta, sa l-1821 meta minfloku nhatar Salvatore Pizzuto,⁶¹ li baqa’ f’din il-kariga sakemm miet. Wara mewtu, fis-7 ta’ Jannar 1825, Salvatore Teodoro Mamo gie mahtur bhala deputat tal-logutenent fil-Mosta.⁶² Izda ma damx wisq f’din il-kariga, ghax sa (p.152) Mejju 1826 kien diga rrizenja u minfloku, b’effett mill-31 ta’ Mejju 1826, gie mahtur Filippo Perini.⁶³ L-imsemmi Filippo Perini miet fil-bidu ta’ l-1828, u minfloku, fl-10 ta’ Marzu 1828, gie mahtur Giuseppe Perini⁶⁴ li fl-1838 kellu salarju annwali ta’ £51 4s. 0d.⁶⁵ Perini baqa’ f’din il-kariga sakemm giet abolita fl-1839.⁶⁶

Is-sindki (1839-1880)

Fl-1839 regghet saret riforma fil-qasam tal-gvern lokali b’riehet rakkomandazzjonijiet li kienu saru mill-Kummissjoni Rjali li kienet inhatret mill-gvern Ingliz fl-1836. B’rizultat ta’ din ir-riforma, fil-kampanja spiccaw il-karigi mahluqa minn Maitland fl-1815, ta’ ‘Luogotenente di Governo’ u ta’ ‘Deputato del Luogotenente.’ Minflok inholqot il-kariga ta’ sindku li baqghet tezisti sa l-1896.

Il-Kummissjoni Rjali li ntbaghtet fl-1836⁶⁷ kienet ta’ l-idea li jitnehhew iz-zewg karigi li kien waqqaf Maitland fl-1815.⁶⁸ Il-gvernatur, Sir Henry Bouverie, filwaqt li qabel mat-tnehhija tal-kariga ta’ ‘Luogotenente del Governo,’ ma qabilx mat-tnehhija tal-kariga ta’ ‘Deputato del Luogotenenete’ u minflok issuggerixxa alternattiva. Bouverie ippropona li Malta tinqasam f’disa’ distretti, u li fuq kull distrett kellu jinhatar sindku, li kellu jkollu l-istess gurisdizzjoni li d-deputat tal-logutenent kellu fir-rahal tieghu.⁶⁹

Wara korrispondenza mal-gvern Ingliz, Bouverie naqqas in-numru ta’ distretti minn disgha ghal sebgha⁷⁰ u wara ressaq abbozz ta’ ordinanza quddiem il-Kunsill tal-Gvern.⁷¹ Din eventwalment saret l-Ordinanza Nru XI ta’ l-1839, li stabiliet l-ufficcju ta’ sindku fil-kampanja ta’ Malta.⁷² Minkejja l-fatt li saru xi emendi fiha fl-1880 u fl-1885, din il-ligi baqghet il-bazi tas-sistema tal-gvern (p.153) lokali fil-kampanja f’Malta sa l-1896.

Din l-Ordinanza, filwaqt li nehhiet iz-zewg ufficcji ezistenti ta’ ‘Luogotenente di Governo’ u dak ta’ ‘Deputato del Luogotenente,’ waqqfet kariga gdida, dik ta’ sindku, li kellu jinhatar minn fost l-avukati. Is-sindki bhall-magistrati civili, il-kapijiet ta’ distretti u l-ufficjali tal-pulizija ezekuttiva, kellhom ikunu inkarigati taht l-ordnijiet tal-gvern bis-sorveljanza tas-seba’ distretti, li fiha kellha tinqasam il-kampanja ta’ Malta.

Il-poteri gudizzjarji kollha tad-deputati tal-logutenenti gew trasferiti lis-sindku. Dan l-ufficjal, bhala kap tad-distrett, kellu jezercita l-poteri kollha, jaqdi d-dmirijiet, u jaghmel ir-rapporti lill-gvern, li f’dak iz-zmien kienu qeghdin isiru mid-deputati tal-logutenent. Bhala ufficjal inkarigat mill-pulizija ezekuttiva, assistit mill-pulizija, is-sindku kellu jzomm il-paci u l-bonordni fid-distrett tieghu u jarresta lil min jikser il-ligi.

L-istess Ordinanza qassmet lil Malta f’seba’ distretti. Fost dawn id-distretti kien hemm ir-raba’ distrett li kien maghmul mill-irhula tan-Naxxar, il-Mosta u Hal Gharghur. Bhala l-ewwel sindku ta’ dan id-distrett, fis-16 ta’ Awissu 1839 gie mahtur l-Avukat Carmelo Trapani, u r-residenza tieghu kellha tkun fin-Naxxar.⁷³ Dott. Trapani baqa’ jmexxi d-distrett sakemm miet fil-kariga (il-mewt tieghu jidher li grat jew fl-ahhar ta’ Dicembru 1865 jew fil-bidu ta’ l-1866). Wara mewtu, Dott. S. Mifsud, li kien is-sindku attwali tat-tieni distrett, gie mahtur fuq talba tieghu stess, sindku tar-raba’ distrett.⁷⁴ Dott. Mifsud miet fil-kariga fl-1869, u s-successur tieghu f’din il-kariga kien Dott. Gaetano Darmanin.⁷⁵

Ir-riforma ta’ l-1880

Ir-riforma ta’ l-1880 fil-qasam tal-gvern (p.154) lokali, kienet ir-rizultat ta’ rapport li sar minn Sir Penrose Julyan li fl-1878, kien gie mqabbad mill-gvern Ingliz biex jaghmel rapport fuq id-dipartimenti tal-gvern.⁷⁶ Bhala rizultat tas-suggerimenti tieghu⁷⁷ giet mghoddija ordinanza mill-Kunsill tal-Gvern, li permezz taghha tnaqqas in-numru tas-sindki, sar tibdil fil-limiti ta’ xi distretti u gew estizi s-setghat gudizziarji ta’ l-istess sindki.⁷⁸

B’rizultat ta’ dan, in-numru ta’ sindki, minn sebgha issa nizel ghal erbgha, b’konsegwenza li xi sindki issa bdew jiehdu hsieb ta’ zewg distretti minflok wiehed. Fil-fatt is-sindku tar-raba’ distrett, Dott. Gaetano Darmanin LL.D., issa beda jiehu hsieb ukoll it-tielet distrett (Birkirkara, H’Attard. Hal Balzan, Hal Lija).⁷⁹ Dott. Darmanin baqa’ jmexxi r-raba distrett sa Novembru 1890⁸⁰ ghax fit-22 ta’ l-istess xahar Dott. Giovanni Battista Mifsud LL.D. gie provizorjament mahtur sindku ta’ l-ewwel u r-raba’ distrett.⁸¹ Fl-1892, Dott. Raffaele Cassar Toreggiani gie mahtur bhala sindku ta’ l-ewwel, it-tieni u r-raba’ distretti⁸² u kien ghadu sindku ta’ dawn it-tliet distretti f’Settembru 1896.⁸³ Il-kariga ta’ sindku, giet abolita permezz ta’ l-Ordinanza Nru. 1896, li giet mghoddija mill-Kunsill tal-Gvern fil-11 ta’ Novembru 1896.⁸⁴ B’hekk spiccat kull forma ta’ gvern lokali fil-gzejjer Maltin.

Il-kumitati distrettwali (1867-1882)

Fiz-zmien li kienet tezisti l-kariga ta’ sindku, darbtejn sar attentat biex il-poplu jkun aktar involut fit-tmexxija tal-belt jew rahal tieghu bit-twaqqif ta’ kumitati distrettwali. Dawn twaqqfu ghall-ewwel darba fuq bazi konsultattiva fl-1867 u baqghu jiffunzjonaw sakemm mietu mewta naturali fl-1873. Attentat biex jergghu jitwaqqfu fl-1882 ma rnexxiex.

(p.155) Permezz ta’ avviz legali li nhareg f’Jannar ta’ l-1867 kellu jitwaqqaf kumitat distrettwali fil-Belt Valletta, il-Furjana u l-Pieta, iehor ghat-tlitt ibliet tal-Kottonera, iehor ghal Ghawdex u Kemmuna, u kumitat iehor f’kull wiehed mis-seba’ distretti tal-kampanja fejn kien hemm is-sindki. Kull kumitat distrettwali kellu jkun maghmul minn hames membri, li wiehed minnhom kellu jkun il-president tal-kumitat. Fil-kampanja, il-president kellu jkun is-sindku. Membru iehor kellu jkun wiehed mit-tobba tal-pulizija tad-distrett, filwaqt li t-tlieta l-ohra kellhom jigu eletti mill-eletturi tad-distrett li kellhom id-dritt jivvotaw fl-elezzjoni ghall-Kunsill tal-Gvern. Dawn il-kumitati kellhom biss funzjoni konsultattiva. Kellhom jirrappurtaw lill-gvern fuq il-bzonnjiet tad-distrett u jekk kienu jigu kkonsultati mill-gvern, setghu jaghmlu rapport fuq kull suggett li jigu mitluba jaghmlu rapport fuqu.⁸⁵

L-ewwel elezzjonjiet municipali ghal dawn il-kumitati distrettwali saru f’Mejju-Gunju ta’ l-1867. Izda l-eletturi ma wrewx entuzjazmu ghalihom. Fil-fatt, minn 2,394 elettur f’Malta u Ghawdex, 482 biss hargu jivvutaw. Fir-raba’ distrett, minn total ta’ 67 elettur, ivvutaw biss 26 u gew eletti Dun Guzepp Carbone (23 vot), in-Nutar Giuseppe Emmanuele Micallef (14-il vot) u n-negozjant Karlu Bugeja (13-il vot).⁸⁶

Mal-kumitat distrettwali tar-raba’ distrett inghaqdu kif stipulat mir-regolamenti, is-sindku, Dott. S. Mifsud bhala president,⁸⁷ u wiehed mit-tobba tal-Gvern tad-distrett, li kien il-Mosti Dott. Danjel Chetcuti⁸⁸ li f’dak iz-zmien kien jokkupa il-kariga ta’ medico di polizia gewwa l-Mosta.⁸⁹

Minkejja n-nuqqas ta’ interess mill-eletturi, il-kumitati distrettwali bdew (p.156) jiffunzjonaw. Il-kumitat tar-raba’ distrett kien jiltaqa’ n-Naxxar f’Nru. 69, Strada Celsi, jigifieri fil-post fejn is-sindku kien jaqta’ l-kawzi,⁹⁰ u nafu li sat-8 ta’ Jannar 1869, kien ga zamm 18-il seduta.⁹¹

Il-kumitat distrettwali kien jiddiskuti l-problemi tad-distrett u jaghmel is-suggerimenti lill-gvern. Bhala ezempju, fis-sitt seduta tal-kumitat li saret fis-6 ta’ Novembru 1867, tnejn mill-membri eletti li kienu Dun Guzepp Carbone u n-negozjant Karlu Bugeja, tkellmu dwar il-problema tal-qghad u l-bzonn li dawn in-nies jigu impjegati fit-tiswija tat-toroq. It-Tabib Chetcuti esprima wkoll il-bzonn urgenti li jinstab impjieg minghajr dewmien ghan-nies bla xoghol li kienu qeghdin jghixu fil-mizerja. Bhala tabib tad-distrett li kien jidhol fid-djar tal-foqra, Dott. Chetcuti zgur kien qed jara b’ghajnejh l-imsemmija mizerja.

Fl-istess seduti, Dott. Chetcuti fakkar lill-kollegi tieghu li fi zmien il-gvernatur Sir William Reid, il-Kunsill tal-Gvern kien approva il-formazzjoni ta’ triq gdida li mic-cimiterju ta’ Hal Lija kellha tasal sal-kontrada ta’ Sant’Andrija gewwa l-Mosta. Izda ghal xi raguni jew ohra, kienet saret biss parti minnha li kienet twassal sal-pjazza tal-knisja tal-Mosta. Ghaldaqstant. Dott. Chetcuti ppropona t-tkomplija ta’ din it-triq sal-kontrada ta’ Sant’Andrija, billi jinbena pont fuq il-wied.

Is-suggeriment ta’ Dott. Chetcuti ntbaghat lill-gvernatur, li min-naha tieghu ghaddieh lill-kollettur tal-kera ta’ l-artijiet biex jaghmel rapport fuqu. Dan l-ufficjal, fit-13 ta’ Dicembru 1867 wiegeb li “The construction of the road from the cemetery of Casal Lia to St Andrea alluded in the third resolution of the Committee, a portion of which was constructed some years back, would require an outlay of about £900, (p.157) and is not a work of any urgency”⁹² (Il-kostruzzjoni tat-triq mic-cimiterju ta’ Hal Lija sa Sant’ Andrija imsemmija fit-tielet resoluzzjoni tal-Kumitat, li bicca minnha kienet mibnija xi snin ilu, tkun tinhtieg somma ta’ madwar £900, u mhux xoghol ta’ xi urgenza). Dan il-progett ma twettaqx f’dak iz-zmien.

Wara li dam jiffunzjonaw tliet snin, f’Dicembru 1870 dawn il-kumitati gew xolti u regghu saru l-elezzjonijiet ghalihom. Dawn regghu ma kinux success ghax in-numru tal-votanti li hargu kien baxx hafna.⁹³ Ghall-kumitat tar-raba’ distrett gew eletti n-Nutar Giuseppe Emmanuele Micallef (20 vot) u Dun Guzepp Carbone (18-il vot), li kienu gew eletti wkoll fl-1867, u l-Avukat Antonio Scicluna (19-il vot).⁹⁴ It-taghrif dwar l-operat tat-tieni kumitat distrettwali huwa skars hafna. Nafu biss li saru zgur zewg seduti sat-3 ta’ Frar 1871.⁹⁵ F’dan il-kumitat, minbarra l-membri eletti, inghaqdu s-sindku, Dott. Gaetano Darmanin bhala president, u l-imsemmi Dott. Daniele Chetcuti.⁹⁶ It-terminu ta’ dawn il-kumitati skada f’Dicembru 1873, izda mid-dehra thallew imutu mewta naturali billi ma sarux elezzjonijiet godda.

Wara tmien snin, wiehed mill-membri eletti tal-Kunsill tal-Gvern, l-eks-Prim Imhallef Sir Antonio Micallef, ipprezenta resoluzzjoni fil-Kunsill biex jergghu jitwaqqfu l-kumitati distrettwali.⁹⁷ Wara dibattitu fil-Kunsill tal-Gvern⁹⁸ ir-rezoluzzjoni ta’ Sir Antonio Micallef intbaghtet lis-segretarju principali tal-gvern fl-24 ta’ Dicembru 1881.⁹⁹ Il-gvern laqa’ t-talba ta’ Micallef ghax permezz ta’ Avviz Legali bid-data tas-6 ta’ Frar 1882 rega waqqaf l-imsemmija kumitati distrettwali. Kull kumitat distrettwali issa kellu jkun maghmul mill-president u sitt membri ohra eletti mill-elettorat. Fir-raba’ distrett, is-sindku kellu jkun (p.158) il-president tal-kumitat. Kull kumitat kellu jkollu terminu ta’ tliet snin u kellu wkoll bhal dak ta’ qablu setgha konsultattiva biss.¹⁰⁰

L-elezzjonjiet saru izda, bhal ta’ qabilhom, regghu ma kinux success. B kollox in-numru ta’ eletturi kien ta’ madwar 2,300.¹⁰¹ Izda n-numru ta’ eletturi kien baxx hafna tant li f’distrett partikolari, it-tieni distrett (Haz-Zebbug u s-Siggiewi), ma vvota hadd. Ghar-raba distrett tal-kampanja (in-Naxxar, il-Mosta, Hal Gharghur, u l-Mellieha) gew eletti Dun Guzepp Carbone, Dott. Ignazio Micallef LL.D., u s-Sinjuri Pietru Pawl Decelis, Salvatore Galea, Nicola Fenech u Vincenzo Sciberras, li lkoll gabu sitt voti kull wiehed.¹⁰²

Izda minkejja l-fatt li minn total ta’ tlettax-il kumitat gew kostitwiti tnax minnhom, dawn ma tlaqqghu qatt.

Hekk waqfet ghal dak il-perjodu l-era tal-gvernijiet lokali li mbaghad issoktat fl-1993/4 bit-twaqqif mill-gdid tal-kunsilli lokali f’68 lokalita f’Malta u Ghawdex.

Riferenzi

1. N(ational) L(ibrary) M(alta), A(rchives of the) 0(rder of) M(alta), 577, ff. 206r-206v.
2. Ibid., f.201v. M.A. Darmanin kien nutar li pprattika l-professjoni tieghu bejn l-1737 u l-1781 (vide Guida Generale di Malta e Gozo 1933-1934 (Malta: 1934) 317).
3. N(ational) L(ibrary) M(alta), A(rchives of the) 0(rder of) M(alta), 578, f. 134r.
4. Ibid., 579, f. 324r.
5. Ibid., 58v, f. 245v. Frangisku Borg ipprattika l-professjoni tieghu bejn l-1777 u l-1784 (vide Guida Generale di Malta e Gozo 1933-1934 (Malta: 1934) 314).
6. N(ational) L(ibrary) M(alta), A(rchives of the) 0(rder of) M(alta), 581, f. 252v.
7. Ibid., 582. f. 278r.
8. Ibid., 583, f. 305v.
9. Ibid., 584, f. 194r.
10. Ibid., 585, f. 96r.
11. Ibid., 586, f. 253r.
12. (p.159) Ibid., 587, ff. 280v, 281r.
13. Ibid., 589, f. 302r.
14. N(ational) L(ibrary) M(alta), Univ. 34, ff. 278v, 279r, 279v.
15. Ibid., ff. 327r, 327v, 328r.
16. Ibid., ff. 450v, 451r, 451v.
17. Ibid., ff. 488r, 488v.
18. N(ational) L(ibrary) M(alta), Univ. 35, f. 107v.
19. Ibid., f. 160v.
20. Ibid., f. 298r.
21. Ibid., f. 373r.
22. Ibid., f. 441r.
23. C. Testa, The French in Malta 1798-1800 (Malta: 1998), 33, 37, 38, 44.
24. Ibid., 43-9, 71-9.
25. Archivium Melitense, v/6, 79, 80.
26. P. Debono, A Brief Compendium of the History of Malta (Malta: 1903), 73; C. Testa, The French in Malta 1798-1800 (Malta: 1998), 107-8, 174-6. In-Nutar Andrea Micallef hadem bhala nutar bejn l-1786 u l-1816 (vide Guida Generale di Malta e Gozo 1913-1934 (Malta: 1934) 321).
27. C. Testa, The French in Malta 1798-1800 (Malta: 1998), 175.
28. P. Catania, In-Naxxar: Titwiliet fl-Istorja (Malta: 1999), 123, 124, 125.
29. Ibid., 123, 124.
30. N(ational) L(ibrary) M(alta), 269, ff. 38r-43r; C. Testa, The French in Malta 1798-1800 (Malta: 1998), 273, 274, 286; N(ational) A(rchives) M(alta), PS/01/3, 177.
31. A.P. Vella, Storja ta’ Malta, ii (Malta: 1979), 230.
32. A. Mifsud, L’Origine della Sovranita Inglese su Malta (Malta: 1907), 38.
33. Raccolta di Varie Cose Antiche e Moderne Riguardante Malta e Gozo (Malta: 1842), 193.
34. N(otarial) A(rchives) V(alletta), Atti A.P. Spiteri. 3.iv.1799.
35. C(athedral) A(rchives) M(alta), Misc. 136, ‘Notizie sul Blocco,’ f. 72r.
36. E.B. Vella et al, Storja tal-Mosta bil-Knisja Taghha (Malta: 1972 / 1986), Taqsima X, 115, 116.
37. N(ational) A(rchives) M(alta), Letters from the Office of the Chief Secretary, Aug,1808-1812, 281. Matul il-perjodu mqalleb ta’ l-Imblokk, diversi persuni taw somom ta’ flus ghall-battaljun tal-Mosta: (Francesco Chetcuti - 16 scudi), 291, (Giuseppe Grech - 70 scudi), 292, (Giovanni Maria Chetcuti - 75 scudi, Rev. Gwann Magri - 75 scudi), 294, (Rev. Marku Agius - 100 scudi).
38. Vide e.g., N(otarial) A(rchives) V(alletta), Atti Gregorio Mifsud 1798, Vol. 13/960, Deliberazzjonijiet - Gvern Provizorju Ghaxaq, ff. 52r, 52v; Gvern Provizorju Zejtun, ff. 53r, 53v; Gvern Provizorju Zabbar, ff. 63r, 63v.
39. N(otarial) A(rchives) V(alletta), Atti A.P. Spiteri, 3.iv.1799.
40. Ibid.
41. W. Hardman, A History of Malta During the period of the French and British occupations 1798-1815 (London: 1909), 191.
42. N(ational) L(ibrary) M(alta), 1096, ‘Copia delli Congressi fatti dal 11 Febbraio 1799 fin al 7 Lugho 1800,’ Seduta 11.ii.1799.
43. Ibid., Seduta 18.ii.1799 - Ghal biografija tar-Rev. Kappillan Felic Calleja, li kien il-fundatur tar-Rotunda tal-Mosta (vide W.L. Zammit, Il-Mexxejja Maltin fil-Kungress Malti 1799-1800 (Malta: 1999), 50-2).
44. W.L. Zammit, Il-Mexxejja Maltin fil-Kungress Malti 1799-1800 (Malta: 1999), 5.
45. N(ational) L(ibrary) M(alta), 43v, Vol. i, 141.
46. N(ational) A(rchives) M(alta), PS/02/1, ‘Circolare alli Luogotenenti,’ 19.i.1805.
47. N(ational) A(rchives) M(alta), PS/06/1, 54.
48. N(ational) L(ibrary) M(alta), 430, Vol. i. 174.
49. N(ational) A(rchives) M(alta), PS/01/2, ‘Circolare alii Luogotenenti,’ 15.xi.1804, p. 36; 6.v.1805, p. 90.
50. N(ational) A(rchives) M(alta), ‘Lettere di diversi luogotenenti,’ ittra, Giovanni Maria Chetcuti, Luogotenente della Musta, 29.v.1802.
51. N(ational) A(rchives) M(alta), A/43, Vol. vii, ‘Memoriali decretati da Ball,’ 30.viii.1803 - 30.xii.1803, 182.
52. Ibid., Vol. xv, ‘Memoriali decretati da Ball,’ 5.vii.1806 - 17.xii.1806, 17.
53. P. Cassar, The Medical History of Malta (London: 1964), 176, 181.
54. N(ational) A(rchives) M(alta), PS/01/4 ‘Circolare alli Signori Capitano de Verga, Governatore del Gozo e tutti i Luogotenenti,’ 4.v.1813, ‘Circolare alli Luogotenenti,’ 5.vii.1813.
55. Ibid., ‘Circolare alli Luogotenenti di Campagna,’ 25.v.1813.
56. Ibid., ‘Illmi Signori Giurati della Valletta,’ 23.vii.1813.
57. Ibid., ‘Illmo Sig Tom^o Fryers Tesoriere del Governo,’ 23.vii.1813, ‘Signori Luogotenenti de Casali Musta e Zebbug,’ 23.vii. 1813.
58. H. Harding, Maltese Legal History Under British Rule (1801-1836) (Malta 1968), 132, 140.
59. M(alta) G(overnment) G(azzette), 17.vi.1815.
60. Ibid., 28.vi.1815.
61. (p.160) Ibid., 30.xi.1821.
62. Ibid., 12.i.1825.
63. Ibid., 31.v.1825.
64. Ibid., 12.iii.1828.
65. Malta Blue Book 1838, 106, 107.
66. Wara li giet abolita l-kariga, nghata l-pensjoni ta’ £14 fis-sena (vide N(ational) A(rchives) M(alta), CSG 04/16, Giuseppe Casolani, Cashier of the Treasury 2.i.1840, 512).
67. A.V. Laferia, British Malta (Malta: 1946), 156, 158, 159, 171.
68. Royal Commission of Inquiry, Copies or extracts of reports of the Commissioners appointed to inquire into the affairs of the island of Malta, iii (London: 1839), 25, 26.
69. N(ational) A(rchives) M(alta), ‘Duplicate Despatches to,’ Vol. 18 (1839) no. 48, 12.iv.1839, ff. 140r, 141r, 141v, 142v, 143r, 143v, 144r, 144v, 145r.
70. Ibid., no. 93, 24.vii.1839, f. 359v.
71. M(alta) G(overnment) G(azzette), 15.vii.1839.
72. Ibid., 16.viii.1839.
73. Ibid.
74. N(ational) A(rchives) M(alta), L(ieutenant) G(overnor’s) O(ffice) Storks, Vol. 23 (1866), no. 3388; M(alta) G(overnment) G(azzette), 9.ii.1866.
75. M(alta) G(overnment) G(azzette), 10.ix.1869, no. 2405.
76. A.V. Laferla. Vol. ii, 24.
77. P. Julyan, Report on the Civil Establishments of Malta (1879), 37-41.
78. M(alta) G(overnment) G(azzette), 30.xi.1880, 445.
79. Ibid.
80. Malta Blue Book 1846, H48; M(alta) G(overnment) G(azzette), 22.xi.1890, 539.
81. M(alta) G(overnment) G(azzette), 22.xi.1890, 539.
82. Ibid., 1.vi.1892, 414.
83. Ibid., 16.ix.1896.
84. N(ational) A(rchives) M(alta), L(ieutenant) G(overnor’s) O(ffice) Freemantle, Vol. 87 (1896), no. 13,120. Dott. Raffaele Cassar Torreggiani li kien l-ahhar sindku tad-distrett fil-11.xii.1896 gie mahtur bhala wiehed mill-magistrat tal-pulizija gudizzjarja b’effett mill-1.i.1897 (vide ANM, CSG04/127, no. 3626, 40), u miet fil-kariga fit-3.ii.1899 fid-dar tieghu fil-Belt Valletta wara marda qasira. (vide The Daily Malta Chronicle, 4.ii.1899).
85. M(alta) G(overnment) G(azzette), 28.i.1867, 39-41.
86. N(ational) A(rchives) M(alta), L(ieutenant) G(overnor’s) O(ffice) Grant, Vol. 5 (1867), no. 619.
87. Ibid., Vol. 7 (1867), no. 1090.
88. Ibid.; E.B. Vella et al, Storja tal-Mosta bil-Knisja Taghha (Malta: 1972 / 1986), Zieda III, 249. Dott. Daniele Chetcuti M.D. kien iben in-Nutar Frangisk Chetcuti u s-Sinjura Anna Camilleri. Hutu kienu, iz-zewg kanonci tal-Katidral Dun Glormu u Dun Guzepp Chetcuti, u l-qassis Dun Salv Chetcuti.
89. M(alta) G(overnment) G(azzette), 29.xii.1848, 160, Malta Blue Book 1867, 196-7.
90. N(ational) A(rchives) M(alta), L(ieutenant) G(overnor’s) O(ffice) Grant, Vol. 7 (1867), no. 1090, “nelI’Edificio degh affari giudiziari in Casal Naxaro Strada Celsi No 69.”
91. N(ational) A(rchives) M(alta), L(ieutenant) G(overnor’s) O(ffice) Grant, Vol. 32 (1869), no. 4730, fejn insibu l-minuti tat-18-il laqgha ta’ dan il-kumitat distrettwali.
    Xi laqghat minnhom kienu: seduta no. 4, 13.ix.1867 (N(ational) A(rchives) M(alta), L(ieutenant) G(overnor’s) O(ffice) Grant, Vol. 7 (1867), no. 1090); no. 5, 11.x.1867 (ibid., Vol. 9 (1867), no. 1240); no. 6, 8.xi.1867 (ibid., Vol. 10 (1867), no. 1495); no. 8, 10.i.1868 (ibid., Vol. 14 (1868), no. 2024); no. 9, 14.ii. 1868 (ibid., Vol. 16 (1868); no. 10. 13.iii.1868 (ibid., Vol. 28 (1868), no. 2594); no. 18, 8.i.1869 (ibid., Vol. 32 (1869), no. 4730).
92. N(ational) A(rchives) M(alta), L(ieutenant) G(overnor’s) O(ffice) Grant, Vol. 10 (1867), no. 1495.
93. In-numru ta’ votanti registrati kien ta’ madwar 2,600 (vide M(alta) G(overnment) G(azzette), 9.viii.1879). Izda r-rizultati jindikaw bic-car li n-numru tal-votanti li vvotaw kien baxx hafna (vide M(alta) G(overnment) G(azzette), 9.xii.1870).
94. M(alta) G(overnment) G(azzette), 9.xii. 1870.
95. N(ational) A(rchives) M(alta), L(ieutenant) G(overnor’s) O(ffice) Grant, Vol. 66 (1870), n 9812.
96. Ibid.
97. N(ational) A(rchives) M(alta), L(ieutenant) G(overnor’s) O(ffice) Borton, Vol. 71, no. 10,553.
98. The Malta Times, 24.xii.1881.
99. N(ational) A(rchives) M(alta), L(ieutenant) G(overnor’s) O(ffice) Borton, Vol. 71, no. 10,553.
100. M(alta) G(overnment) G(azzette), 6.ii.1882, 22-5.
101. Ibid., 17.iv.1882.
102. N(ational) A(rchives) M(alta), L(ieutenant) G(overnor’s) O(ffice) Borton, Vol. 78 (1882), no. 11,653.

---

Kapitli ohra mill-ktieb

0. Introduzzjoni.
1. Il-bidu u l-ewwel zminijiet tas-Socjeta Filarmonika Santa Marija tal-Mosta.
2. Is-Socjeta Santa Marija: minn Kazin ghal Socjeta Filarmonika.
3. In-nisga urbana u rurali tal-Mosta.
4. Il-Mosta u l-inhawi ta’ madwar fiz-Zmien tan-Nofs.
5. Il-Mosta Nisranija.
6. Il-Gvern lokali fil-Mosta (1773 – 1896).
7. Rahal fi gwerra: il-Mosta matul it-Tieni Gwerra Dinjija.
8. Iz-zamma ta’ l-ordni fil-Mosta mill-1800.
9. Mill-hajja tal-Mosta fl-ewwel nofs tas-seklu ghoxrin.
10. Graffiti fil-Mosta: Il-hitan tal-kappella ta’ San Pawl Nawfragu.