Mappa tal-Kappelli u n-nicec u statwi li nsibu fil-Mosta

minn Nicholas Grech

Kif tuza l-mappa

Ghazel l-options li trid tara (jekk minn Mobile taf trid iddawru Landscape ghal mument), bhal nghidu ahna statwi li qedghin fuq Pedestal, Riljevi, Nicec, Mensoli (bhal gebla sproguta 'l barra mill-faccata li fuqha titpogga statwa), jekk tridx tinkludi dawk li huma vojta, ecc. L-option 'Ohr' tirreferi ghal statwi ohrajn li ma jaqghux taht wahda minn dawn il-kategoriji, bhal nghidu ahna l-Qalb ta' Gesu li hemm fuq il-frontispizju tal-Oratorju li jgib l-istess isem, statwi li qedghin fuq xi cinta ta' bejt, statwi li qedghin ma l-art bhal l-Evangelisti San Gwann u San Luqa fl-ghar tal-Isperanza, ecc. Il-marker li hemm fuq ir-Rotunda jibqa' jidher jekk ghandhekk l-options ta' Pedestal (S. Pietru, S. Pawl), ta' Ohrajn (l-Assunta u S. Guzepp) u ta' Nicec (10 Appostli). Jekk tmur bil-mouse fuq marker tidher tooltip bl-isem tal-istatwa jew kappella li hemm fil-post. Jekk taghfas fuq il-marker (jew tmiss b'subghajk) tinfetah Popup bir-ritratt u xi nformazzjoni fuq it-tali statwa / kappella li hemm. Darba ghafast it-tali marker, l-outline tieghu jinbidel minn isfar ghal celest biex jurik li tkun diga zortu. Jekk taghzel l-option 'Uri Dar' flok sempliciment l-istatwa, jurik il-faccata shiha tad-dar li fiha tinsab l-istatwa. 'Ttl:' juri it-total ta' statwi bl-options maghzula (jinkudi wkoll il-Venus li hemm fuq il-Mithna l-Qadima li mhix statwa religjuza, l-Assunta fit-Triq li mir-roundabout ta' San Pawl tal-Qlejgha tiehdok lejn l-Imgarr li ghal ftit mhix fil-konfini propja tal-Mosta, l-anqas f'tal-Imgarr, imma fil-konfini ta' San Pawl il-Bahar biex tara x'assurdita ta' konfini jezistu, u l-Assunta ta' Buqana limiti tar-Rabat li hi frott l-"irridentizmu" Mosti tal-antenati ta' aktar minn mitejn sena ilu fil-glieda taghhom biex ikabbru l-konfini ngusti tar-rahal). Jekk taghzel 'Bl-Indulgenzi biss' juri biss l-istatwi li ghandhom xi ndulgenza assocjata maghhom skont l-options maghzula. Il-buttuna 'K' (jew 'S') tibdel l-options b'mod li turi biss il-Kappelli (jew l-iStatwi). Fil-kantuniera t'isfel xellug tista' taghzel li turi biss statwi ta' tali titular. Il-buttuna fil-kantuniera t'isfel lemin tiffoka l-mappa b'mod li ggib tidher it-tali lokalita (Mosta centru / Bidnija / Buqana / Imgarr). Biex taghmel Zoom In jew Out ghamel Double Left jew Right click jew uza Ctrl+Scroll tal-mouse.

Statwi fil-faccata tal-knisja u fuq iz-zuntier

Fil-portiku u fuq iz-zuntier tal-knisja insibu xejn anqas minn 14-il statwa mill-kbar li jaghmel il-Mosta r-rahal bl-aktar koncentrazzjoni ta' statwi f'post wiehed u ta' dan id-daqs fejn dawk fin-nicec huma ta' daqs erga ghola minn bniedem. F'din l-istampa jekk tmur bil-mouse (jew b'subghajk) fuq it-tali statwa tidher tooltip bl-isem taghha u darba tikklikja fuqha tinfetah Popup bir-ritratt u xi nformazzjoni fuqha.

Fuq quddiem taz-zuntier b'mod prominenti insibu nistghu nghidu s-Sagra Familja, bl-Assunta l-patruna tar-rahal fuq naha u San Guzepp bil-Bambin in-naha l-ohra.

Rigward kif iddecidew kif se jpoggu l-Appostli, l-akbar tnejn f'ghajnejn il-knisja, San Pietru u San Pawl li ghandhom festa komuni l-Imnarja fid-29 ta' Gunju, poggewhom fuq pedestal ghalihom fuq iz-zuntier wiehed fuq kull naha. Ghall-4 ohra jidher li mxew mal-gurnata tal-festa taghhom kif kienu jsiru fl-antik, hekk li nsibu lil San Gakbu z-Zghir u San Filep li dari kellhom festa komuni fl-1 ta' Mejju poggewhom wiehed fuq kull naha tal-bieb il-kbir, waqt li lil San Xmun u San Guda Taddew li dari kellhom festa komuni fit-23 t'Ottubru poggewhom fit-truf estremi tal-portiku f'nicec rettangolari fejn il-bibien iz-zghar. Liz-2 Appostli Evangelisti San Gwann u San Mattew x'aktarx kellhom originarjament il-hsieb li jpogguhom fin-nicec t'isfel li fadal bejn dawk l-4 msemmija aktar qabel. Imma nahseb li peress li gara li l-qassis Dun Gwann Debono hallas ghall-istatwa ta' qaddisu San Gwann, u fl-istess nifs l-Arcipriet ta' dak iz-zmien Dun Bartilmew Bezzina hallas ghall-istatwa ta' qaddisu u rahlu l-Gharghur San Bert, Dun Gwann taf hass li kellu jcedi l-post aktar prominenti ghall-istatwa tieghu lill-Arcipriet bir-rizultat li flok San Gwann u San Mattew, insibu minflok fin-nicec t'isfel lil San Bartilmew u San Mattew, b'San Gwann jispicca minflok relegat ghan-nicca li tigi fuq dan San Bert. Rigward il-kumplament ta' l-istatwi l-ohra ta' fuq, ta' Sant'Andrija (hu San Pietru) poggewh fin-nicca li kien fadal fuq ix-xellug forsi biex jigi mal-istess naha ta' huh San Pietru (qed fuq pedestal fuq iz-zuntier fuq ix-xellug), San Gakbu l-Kbir (kien jigi hu San Gwann l-Evangelista, ulied Zebedew) poggewh fin-nicca fuq il-lemin tal-bieb il-Kbir (forsi biex jigi parigg ma San Gakbu z-Zghir qed isfel fuq ix-xellug tal-bieb il-Kbir) u San Tumas poggewh fin-nicca fuq li kien fadal fuq il-lemin (forsi biex jigi n-naha tal-Lvant [lemin] Imbieghed biex ifissru li kien mar jevangelizza l-Indja).

Inzerta li lejn l-2020 kont qed nitkellem ma certu Karmnu Vella Ta' Comba li hu u qrabatu kienu mqabbdin ghal zmien twil fix-xoghol tal-barrieri. Gie l-kliem fuq kif ingarru l-gebel li minnhom inhadmu l-istatwi tal-Portiku u qalli li l-iskultur kien mar jordnahom minn ghandhom, propju mill-barriera li kellhom lejn is-Siggiewi. Qalli li biex jaqtghu l-blokka, kienu juzaw is-sega l-kbira li tonda kienet twassal sa fond 1'3” minn kull naha (assumi l-wicc u l-gnub mikxufin, jonqos jaqtghu l-blokka minn taht) u mbaghad permezz ta' njama kienu jillevawa ftit u tinqata' l-kumplament minn taht. Biex jaghbbuha fit-trakk, kienu jkunu 2 trakkijiet wiehed wara wieqaf u iehor quddiem bil-habel ghaddej minn fuq il-kabina tal-iehor qed jigbed il-blokka. Darba l-blokka jgibuha wieqfa, kienet tigi nofsha ghola mill-kaxxa tat-trakk ta' wara, u allura t-trakk ta' quddiem darba jigbed naqra ohra kien imejjila minduda ghal gol-kaxxa nassumi fuq xi lasti tal-injam biex tkun tista' tirrombla ghal kumplament ta' gewwa tal-kaxxa. Qalli li kienu zammewlu xi £5 kull blokka u jidher li sakemm inhadmet mill-iskultur Qormi Marco Montebello w ittellghet fil-post fin-nicec giet tiswa' lill-benefatturi li hallsuha xi £350 il-wahda. Rigward l-iskultur Mosti Farbrizio Bartolo, kien qalli li kienu johdulu blokka u mbaghad hu joqghod jissegaha bicciet ghall-hxuna u d-daqs tar-riljev li jkun se jahdem.

Fittex u Qabbel

(Ikklikkja fuq l-istampi li jirrizultaw ghall-popup bl-informazzjoni.)

Kappella San Pawl tal-Qlejgha

Din il-Kappella taht it-titlu tan-Nawfragju ta' San Pawl inbniet fit-territorju tas-Sinjura Eleonora Testaferrata mart Karlu Falson flok ohra eqdem imsemmija minn Dusina, fl-inhawi maghrufa Tal-Mingiba u tbierket fid-9 ta' Frar 1695 mill-Kanonku Dun Ferdinandu Castelletti. Peress li dak Falson u familtu taf kienu mill-Imdina, possibilment kienu jqabbdu qassis / patri minn hemm biex iqaddsilhom kif ghadu jigri s'issa, hekk li sallum l-Imdina / r-Rabat jidher li ghadhom jippretendu li hi taghhom. Fil-fatt meta twaqqfu l-Kunsilli Lokali, il-lapidi ta' 'Merhba Mosta' li kienu jaghmlu fl-inhawi kienu kull darba jispiccaw ikissruhom vendikattivament. Forsi minhabba din il-kwistjoni, jidher li meta snin ilu giet irrestawrata u fosthom ittiehed ghar-restawr it-titular, dan baqa' ma ttihiedx lura f'postu imma haditu taht il-kustodja taghha l-knisja tal-Mosta (forsi ghax kienet harget il-flus jew applikat hi ghar-restawr?) bl-iskuza li kienu qed jinsterqu l-kappelli, u forsi ndirettament ghax jidher li kien hemm il-biza' li kienu se jiehduh ir-Rabtin b'din l-istess skuza (il-proverbju 'Rabti u Zebbugi jaghmlu Lhudi' ghandu gheruq antiki, bhal dak li qallu jekk wiehed Rabti gie jibni u joqghod il-Mosta, dik il-parti ssir taghmel mar-Rabat: kieku kien hekk l-anqas jibqa' xejn mill-Mosta ilna zmien li sirna minoranza f'rahalna stess). Kieku kienet fuq ix-xaqliba l-ohra tal-wied nghid forsi, hekk li fil-visti pastorali mill-antik minn dejjem kienu jikkunsidrawha mal-Mosta, kuntrarju ghall-kappelli ohra li vilment ghax inzertaw bi zbrixx fuq ix-xaqliba l-ohra tal-wied bhal ta' San Pawl l-Eremita kienu jsemmu li jaqghu taht parrocca ohra minkejja li jnizzluhom fil-visti tal-Mosta ghax bil-wisq eqreb imqabbla mas-7 darbiet aktar distanza mill-knisja tal-Mellieha fil-kaz tal-ahhar.

Ir-Rettur / Patri li jiehu hsieba u jqaddes kull nhar ta' Sibt, li jxaqleb all-out lejn ir-Rabat ("ghax Carabott qal li hawnhekk jaghmel mal-Mosta"), hu tal-fehma li l-Knisja m'ghanda l-ebda titolu fuq din il-Kappella (cioe la hi tal-Parrocca tal-Mosta u l-anqas tar-Rabat) ghax hi guspatronat (minn ius: dritt u patronatus: tas-sid), bhal kappella privata, u allura d-dixxendenti ta' dik Eleonora Testaferrata suppost ghandhom il-kustodja taghha. Bhala ezempju, il-kappella ta' San Silvestru li waqqafa Kavallier, mhix tal-Knisja imma tal-Gvern Malti li wiret dak kollu li kien tal-Kavallieri frott il-konfiska tal-beni taghhom mill-Francizi meta hatfu lil Malta, hekk li din qatt ma tissemma fil-Visti Pastorali, izda mill-banda l-ohra dik ta' San Pawl tal-Qlejgha tissemma u dejjem ma tal-Mosta. Semma li l-ex Arcipriet Carabott (biex tara kemm ilha tkarkar il-bicca) kien uza l-fatt li meta kienu qed jibnu r-Rotunda kienu ghamlu talba Ruma biex id-dhul li kellhom il-Kappelli mxerrda mal-Mosta jmur ghall-bini tar-Rotunda hekk li t-talba kienet intlaqghet u fosthom id-dhul minn din il-Kappella ta' San Pawl tal-Qlejgha, ghax fit-territorju Mosti, mar ghal dan l-iskop sakemm damet tinbena. Ghalih it-titular "serqitulna l-Parrocca ghax ghandikun hasbu li se niehduh il-Kunvent." Ir-raba' li jmiss mal-kappella li minnu l-Kappella kienet tiehu r-renta semma' li nbiegh ricentament minn dawk id-dixxendenti biex aktar tikkomplika l-bicca.

Statistika

Minn dawn l-istatwi nkluzi l-Assunti ta' Triq Buqana u Triq l-Imgarr li mhux fil-konfini tal-Mosta, u l-Venus ta' fuq il-mithna l-qadima, hemm 77 minnhom li qedghin f'nicec, 11 fuq mensola, 10 fuq pedestal, 23 f'forma ta' riljevi u 13 ohra li ma jaqghux taht wahda minn dawn il-kategoriji. Insibu wkoll 15-il nicca vojta li wahda minnhom m’ghandix l-apside forsi ghax kienet intenzjonata ghal xi riljev li baqa' qatt ma sar, u 3 mensoli vojta.

L-akbar koncentrazzjoni qedgha fi Triq il-Kbira n-naha tar-Rabat forsi ghax kienet il-parti l-aktar kummercjali tar-rahal sakemm infethet Triq il-Kostituzzjoni. L-eqdem insibuhom it-tnejn fi Triq Santa Margerita, it-tnejn f'forma ta' riljevi u t-tnejn tal-Ewkaristija, tas-seklu sbatax, u warajhom jigu ta' Triq Durumblat mal-hajt ta' barra li jdawwar it-Torri Cumbo tal-ewwel nofs tas-seklu 18.

Bhala titular l-aktar komuni nsibu:

• 15 tal-Immakulata Kuncizzjoni,
• 14 tal-Assunta u San Guzepp,
• 9 tal-Madonna tal-Karmnu,
• 6 tal-Qalb ta' Gesu,
• 6 ta' San Pawl,
• 5 tad-Duluri, Madonna ta' Lourdes
• 4 tal-Isperanza, San Gwann l-Evangelista, San Pietru u Sant'Antnin ta' Padova,
• 3 ta' San Tumas,
• 2 tal-Madonna tar-Ruzarju, Ecce Homo, Kristu Salvatur, l-Ewkaristija, Ruh, San Xmun, Sant'Andrija, Sant'Anton Abbati u San Gwann il-Battista,
• 1 tal-Familja Mqaddsa, Fidi Ekklezjali, Kurcifiss, Madonna bil-Bambin u San Gwann il-Battista, Madonna tac-Cintura, Madonna tal-Bon Kunsill, Madonna tal-Grazzja, San Angeliku Martri, San Bartilmew, San Bernard, San Filep, San Frangisk Saverju, San Gakbu, San Gakbu z-Zghir, San Guda Taddew, San Injazju, San Luqa, San Mattew, San Mikiel Arkanglu, San Nikola, San Pawl Eremita (ma Sant'Anton u l-Battista), San Silvestru Papa, San Tarcisju, San Vincenz de Paul, Santa Barbara, Santa Maria Goretti, Sant'Anton Abbati, u Venus.

Nistghu nghidu li f’rahal iddedikat lill-Assunta fost l-aktar komuni huma propji statwi taht dan it-titlu flimkien ma San Guzepp ghax mill-imsemmija 15-il statwa tal-Kuncizzjoni, 7 biss huma propja tal-Kuncizzjoni bin-nofs qamar taht saqajn il-Madonna, l-ohrajn fil-maggor parti huma tat-tip kummercjali kopji identici ta' xulxin f’daqsijiet differenti minghajr wisq valur artistiku li l-unika konnessjoni mal-Kuncizzjoni hi ghax mahduma fuq ir-riljev tal-Madonna f'dik l-imsejha 'midalja mirakoluza' xoghol l-argentier Adrienne Vachette skont il-vizjonijiet tal-Madonna li kellha Santa Katerina Laboure fis-27-Nov-1830 5:30pm. F'din il-vizjoni l-Madonna deheret b'kitba madwarha 'O Marie, concue sans péché, priez pour nous qui avons recours à Vous' li bil-Malti tigi 'O Marija, imnissla minghajr htija [... minn hawn taqa' taht it-titlu tal-Immakulata Kuncizzjoni, ghalkemm originarjament kienet imsejha Madonna tal-Grazza, bdiet taqla' l-grazzji, u laqqmuha l-'midalja mirakoluza'], itlob ghalina ahna li nirrikorru lejk'. Il-Madonna tal-Karmnu ta' Triq it-Torri kantuniera ma Triq Tonna donnu tadatta skont iz-zmien ghax f’ritratt li kont hadt taghha f’Mejju ‘19 kienet bic-cintura f’ida u l-Bambin bil-labtu u f’ritratt li hadt wara f’Gunju kienu t-tnejn bil-labtu.

Fost statwi li m'ghandnix fil-Mosta u ta' min jikkonsidra jekk jigih hsieb jaghmel wahda flok nibqghu kulhadd jirrepeti l-istess, partikolarment ghax ghandhom rabta mal-Mosta (ezempju nsibuhom mpittra f'xi titular jew marbuta ma tali post, grajja, kunvent, ecc.) huma: San Frangisk (b'xi ghasfur), Santu Rokku (bil-kelb), San Bastjan, San Mark (bl-iljun), San Leonardu (bil-ktajjen), San Korradu (fuq il-mantell jew b'xi bastun hergin il-fjuri), San Pawl Eremita (bic-cawlun u l-kisra hobz), San Kosma u Damjan, San Duminku (b'xi kelb), San Pacifiku, Santa Katerina, Madonna tal-Grazzja (bl-erwieh), il-Lunzjata, ecc. Forsi meta tqis l-intrigu u l-ispejjez zejda li ddahlek fihom il-PA (ex Mepa) ghal semplici bicca statwa, vallapena ma taghmel xejn mill-ewwel jew timxi mal-kurrent tinvestihom f'gabuba ta' flats flok toqghod thabbel rasek fuq il-patrimonju ta' rahlek.

San Guzepp ta' Triq il-Bazilika (ex Triq il-Kbira)

Ix-xebh kbir bejn San Guzepp li ngab minn Marsilja u San Guzepp ta' Triq il-Bazilika (ex Triq il-Kbira) b'mod partikulari l-pozizzjoni tal-Bambin. L-unici differenzi zghar forsi huma f'wicc San Guzepp u l-paneggi tal-libsa tieghu aktar elaborati f'tal-lemin kif jaf jaghmilhom is-Sartx.

Fit-8 ta' Dicembru 1870 festa tal-Kuncizzjoni, fiz-zmien meta l-"Knisja kienet qed tigi attakkata minn kull naha," Papa Piju IX hareg id-digriet "Quemadmodum Deus" fejn iddikjara lil San Guzepp Patrun tal-Knisja Universali wara talbiet u anki petizzjoni ghal dan minn prelati Kattolici minn madwar id-dinja, liema talba kienet regghet issemmiet fl-ewwel Koncilju Vatikan li kien tlaqqa' minnu stess bejn is-snin 1869-70. Ftit anqas minn 3 snin wara f'Awissu 1873, il-Mostin kisbu 40 jum indulgenza minghand l-Isqof Fra Gejtanu Pace Forno ghal San Guzepp tat-Targa.

Imma donnu l-inkwiet ghall-knisja ma waqafx hemm ghax il-Papa ta' warajh Ljun XIII, fid-dawl ta' generazzjonijijiet li kull ma jmur kienu tilghin nieqsa mill-morali u d-devozzjoni, u komplew l-attakki fuq il-knisja fost l-ohrajn, hareg enciklika bl-isem "Quamquam Pluries" fil-15 t'Awissu 1889, festa tal-Assunta, fejn talab l-intercessjoni ta' San Guzepp biex jghin lill-knisja f'dak iz-zmien difficli. F'inqas minn xahar wara, fl-10 ta' Settembru 1889, il-Mostin kisbu 40 jum indulgenza ohra ghal San Guzepp din id-darba ta' Triq il-Bazilika. Dan San Guzepp jinghad li hu xoghol il-Mosti Salvatore Dimech is-Sartx li miet fl-1886 ta' 82 sena u nofs (jew taf ta' 81 sena kif imnizzel fir-registru tal-mejtin ta' Hal Lija) u allura tigi li kien ga mwaqqaf fil-post minn snin qabel dan l-annu.

Id-Duluri li ngabet minn Marsilja lejn l-1891/2 li hadet post id-Duluri tas-Sartx bir-raffigurazzjoni ta' idejha originali ghall-ahhar. Din tas-Sartx spiccat sussegwentament abbandunata fil-kannierja, wisq probabli n-naha tal-lemin tal-altar fejn m'hemmx oqbra u ftit passi boghod mid-dhul ghall-kamra mlaqqma "tad-Duluri" minhabba nkwadru taghha li fiha. Fl-1968 Dun Ang Camilleri hada fil-kappella tal-Oratorju fejn qadgha sallum. Ghidli kieku ndurata tigix thabbata ma dik ta' Marsilja. In-nicca bl-istatwa tad-Duluri ta' Triq il-Bazilika Nru. 56 x'aktarx inhadmet fuq din id-Duluri tas-Sartx sakemm ma kinietx xi abbozz li hadem is-Sartx stess qabel ghamel dik tal-injam.

L-imsemmija sena 1889 donnu kienet wahda ta' abbundanza (kellek xoghlijiet tal-Inglizi fuq il-Victoria Lines bejn 1875-1899, il-fortizza tal-Mosta bejn l-1878 u c.1885, il-pont tal-hadid ta' Wied il-Ghasel fl-1896, etc., kollha taf frott iz-zieda fil-kummerc bil-ftuh tal-kanal tas-Suez fl-1869 li ghamel lill-Malta punt centrali fir-rotta tal-Inglizi ghall-Indja, l-Awstalja, etc.) ghax apparti li fiha nbniet il-lanterna, fl-istess sena ngabet il-vara ta' San Guzepp mid-ditta Galard et Fils minn Marsilja li jinghad li swiet 384 skud (€74.55). Il-bicca tahbil il-mohh gejja mill-fatt li dan is-San Guzepp franciz hu kwazi identiku ma San Guzepp tas-Sartx li jtik x'tifhem li taf inhadmu mill-istess santa / pittura jew taf hadu ritratt ta' dan it-tieni msemmi San Guzepp u baghtuh Franza biex jahdmulhom wiehed fuqu. Imma jekk dak San Guzepp tas-Sartx kellhom hekk bokka bih li ordnaw vara kopja tieghu, kif sentejn tliet snin wara thajru jibdlu d-Duluri tal-kartapesta li kien hadmilhom l-istess Sartx ghal wahda kompletament differenti mill-istess ditta? Din id-Duluri jidher li hi l-unika wahda mill-istess ditta f'Malta ghax l-4 Duluri l-ohra taghha jinsabu f'Ghawdex fejn jidher li kellha suq tajjeb hafna hemm ghax ghac-cirka 13-il statwa li ngabu Malta, ngabu cirka 25 f'Ghawdex. Kobba mhabbla ohra hi kemm fil-fatt intefqu 384 skud ghal vara ta' San Guzepp fl-1889 meta ftit aktar minn 30 sena wara fl-1922 l-Imgarrin gabu l-Assunta taghhom, l-ahhar vara mill-istess ditta, li switilhom £170 (€396 - fil-ktieb ta' Gwido Lanfranco 'L-istatwi titulari' tissemma minflok is-somma ta' Lm91) jew 5 darbiet aktar (forsi ghax kienet gholiet il-hajja wara l-ewwel gwerra dinija?). L-istess imsemmi skultur Salvatore Dimech ghall-istatwa ta' San Girgor fiz-Zejtun fl-1838 kien zamm 600 skud (€116.47).

Interessanti wkoll il-fatt li sena wara li ngabet il-vara ta' San Guzepp fil-Mosta, mill-istess ditta fl-1890 ngab San Guzepp tar-Rabat tal-Imdina. Dan kien ha post l-istawa maghrufa ta' San Guzepp ix-Xih li donnu kellhom habta johorguh fi snin ta' nixfa, fosthom wahda li tinsab dokumentata li kienu ghamlu bih it-triq kollha sal-Mosta fil-gurnata tal-Hadd tat-2 ta' Jannar 1825 fejn jissemma li: "Meta waslu l-Mosta, il-poplu kanta lill-Mulej ghal tliet darbiet l-invokazzjoni Misericordia (Salm 51?). Imbaghad, il-kapuccin patri Felicjan ghamel prietka biex iqanqal ghall-penitenza. Tant kien hemm nies b’mod li hafna kellhom joqghodu bil-wieqfa. Wara zjara lil Gesu’ Sagramentat, il-purcissjoni regghet lura lejn ir-Rabat ... Wara ftit granet, nizlet ix-xita li kienet mixtieqa. " (Sors: Arcikonfraternita ta' San Guzepp Rabat tal-Imdina).

L-Assunta ta' Pjazza Britannja

Din l-Assunta kienet originarjament fil-pjazza quddiem il-knisja fic-centru tar-rahal sakemm il-progress, jew ahjar rigress, geghla trabbi s-saqajn u spiccat mehuda f’post imwarrab bejn tliet sqaqin fi Pjazza Britannja. Almenu ma tlifnihiex darba ghal dejjem bhalma tlifna l-Assunta u San Guzepp li kien hemm fuq iz-zuntier l-antik fost hafna statwi ohra. Nemmen li rnexxielha ssalva sforz il-jiem tal-indulgenzi assocjati maghha ghax kieku zgur li kienet tispicca terrapien bhal ohrajn (ara aktar 'l isfel: Statwi li tlifna). Ghal xi zmien kienu jsibuha bhala "tas-Simmieni" ghal xi xebba u guvni mill-inhawi li kienu jiehdu hsieba biex jiddistingwuha mill-Assunta l-ohra ta' Triq it-Torri li kienu jsibuha bhala "ta' Seraqa" (ma nafx jekk hux ghax dan kien jiehu hsieba jew minhabba l-hanut). Minn ritratt li nstab dan l-ahhar fil-Gennadius Library t'Ateni l-Grecja mill-Prof. Arnold Cassola juri l-knisja ghadha qed tinbena, tidher bi zbrixx din l-istatwa, bhal donnu l-fotografu, x'aktarx Joannis Gennadius (1844-1932) diplomatiku Grieg li kien irregala l-kollezzjoni tieghu biex sussegwentament twaqqfet din il-librerija, darba gie l-Mosta biex juza din l-innovazzjoni teknologika tal-camera tar-ritratti (taf fl-1855), ma kienx kuntent jiehu ritratt tal-knisja kolossali li kienet qed tinbena f’rahal imwarrab t’erba’ min-nies kollox f’dawk iz-zminijiet, imma resaq bizzejjed lejn nofs it-triq biex setghet tigi tidher din l-istatwa fl-intier taghha. Il-contour tal-istatwa jaqbel perfettament ma din l-Assunta, bl-unika differenza qedgha fil-pedestal li flok ghaxar filati gholi bhal tallum jidher li hu biss 3, cioe l-pali tas-saqajn tal-anglu shih li hemm fil-genb ta' din l-Assunta kienu jigu gholi ta' bniedem (gholi ta' bniedem medju mehud bhala 1.77m, daqs cirka l-Assunta nfisha minghajr is-shaba u l-angli).

Jekk wiehed ikejjel f’pixels l-gholi tat-tielet kolonna tal-portiku, tal-gallarija tal-injam mad-dar tat-tabib Danjeli, u tal-imsemmija statwa, u jqabbilhom mal-qisien attwali taghhom f’centimetri / piedi, cioe t-tielet kolonna bil-bazi u kapitell b’kollox ta' 39 pied fir-ritratt giet 123 pixels gholja, il-genb tal-gallarija sat-tinda taghha fuqnett ta' 273cm (10 filati) giet 40 pixels gholja, u l-istatwa tal-Assunta mill-bazi fejn jibdew l-Angli sa rasa li hi cirka 215.68cm giet 28 pixels gholja, isib fejn setghet kienet din l-Assunta fil-pjazza, cioe fejn jispicca l-line l-isfar fil-mappa t’hawn taht. Il-pozizzjoni hi approssimattiva ghall-ahhar ghax varjazzjoni ta' pixel tpoggi l-istawa xi 2 metri jew aktar ‘l boghod minn fejn hi ndikata fil-mappa. Madanakollu hi pozizzjoni li taghmel hafna sens ghax jekk tikkunsidra li fejn illum tibda Triq il-Kungress Ewkaristiku kien mibni u tiehu linja fittizja tan-naha l-ohra tat-triq minn Triq il-Kbira n-naha tar-Rabat ghal dik in-naha tan-Naxxar, din l-istatwa tigi li kienet tahbat ezatt f'nofs ta' triq, l-istess bhal pedestal bl-iljun in-naha l-ohra tal-pjazza u bhal simetrikament mieghu. Jekk hu hekk tigi li kienet bi dritt il-5 kolonna tal-Portiku u zmien qabel bi dritt il-kantuniera tal-lemin tal-faccata tal-knisja l-qadima. Il-fotografu kien x'imkien fejn illum hemm id-dar li kienet ta' Badandu (Villa Dimech, Nru. 47) fejn ir-ritratt t'hawn fuq mehud mill-post imsemmi jaqbel mar-ritratt l-antik (il-kantuniera li nbniet flok id-dar ta' Danjeli nbniet ghola ghax dahhal 3 sulari u ghalhekk ma gietx livell tal-kapitell tal-kolonna). Biex sibt il-pozizzjoni tal-fotografu hadt id-distanza mit-tielet kolonna tal-Portiku sal-genb tal-lemin tal-gallarija ta' Danjeli, immarkata bil-line ahdar, bhala 50m (ghandhekk cirka 45m sal-kantuniera, assumejt 2.5m ohra minn fejn tibda l-gallarija, u zidt 2.5m ohra l-wisa' tipiku ta' gallarija tal-injam).

Fl-2008 il-kazin Santa Marija kienu tal-hsieb li jwaqqfu statwa tal-Assunta fil-pjazza f’gheluq l-400 sena tal-Mosta parrocca izda minhabba ssoltu dizgwid spicca baqa’ ma sar xejn (l-istatwa saret imma baqghet qatt ma tpoggiet fil-post, ghamlu zmien jarmawa fil-gallarija tal-kazin). Taf hu possibli li titpogga ezatt f'dan il-post originali taghha minghajr ma tkun ta' ostaklu ghat-traffiku waqt li s-salib tad-dejma propost mill-Kazin Nicolo Isouard fl-istess zmien jista' jsir aktar lejn ix-xellug u forsi flimkien mal-iljun jigu simetrikament boghod minn xulxin. Ghall-plancier tal-banda forsi wiehed jikkonsidra dik il-pjazzetta fuq ix-xellug taz-zuntier fejn kien hemm il-kanun, u anki jekk mhux possibli, ghandna minhabba xi haga li tintrama' ghall-gimgha tal-festa niccahdu minn 3 tifkiriet tal-pjazza tal-imghoddi li nistghu ngawdu s-sena kollha?

L-Assunta ta' Triq Buqana – HIC EST TERRA MUSTA

L-Assunta ta' Buqana li ntenzjonalment ghamluha thares lejn l-Imdina. L-unika bieb li hemm fil-kamra jaghti ghall-ghalqa, u ma kelliex wiehed taht in-nicca ghal kumdita ta' xi hadd li gej mir-Rabat, dahal fil-kamra, u mill-kamra fl-ghalqa (hudha fl-ambitu li sa ftit snin ilu t-triq kienet tghaddi minn quddiem in-nicca flok minn diversi metri warajha). L-ghalqa mdaqqsa ta' mal-kamra maz-zmien spiccat maghrufa bhala "Tal-Madonna," illum maqsuma f'bicctejn tort din id-devjazzjoni fit-toroq. Minhabba z-zewg toroq biswit din l-ghalqa, l-Kavallieri kellhom jghaddu l-Aqueduct ta' Wignacourt ftit passi aktar 'l fuq biex jaqsam triq wahda flok tnejn (taf minn xi mina taht it-triq). It-tabella mal-kamra fuq lemin kienet tindika d-direzzjoni lejn 'Crafts Village Ta' Qali.'

L-Assunta ta' Buqana kienet ghal diversi snin erronjament mehuda minn generazzjonijiet shah ta' Mostin bhala l-limiti tar-rahal ghalkemm fil-fatt qatt ma kienet taghmel parti mil-konfini tal-Mosta. Sa ftit tas-snin ilu (xi zmien lejn 2004 jew ftit wara) it-triq originali gejja mill-Mosta minn Durumblat kienet tghaddi minn quddiem din il-kamra li fuqha hemm din l-istatwa sakemm l-awtoritajiet b’daqqa ta' pinna kkancellaw sekli shah ta' storja u dawru t-toroq ghal kif qedghin illum. Din l-Assunta ilha ghal aktar minn 200 sena tilqa’ lil kull min ikun gej min-naha tar-Rabat lejn ir-“rahal tal-Assunta,” il-Mosta, qisu bl-istess skop tat-tabelli li llum naraw f’tarf l-irhula bil-kliem bhal “Merhba Mosta.” Ghandha l-lapida li mill-kliem kwazi ndecifrabbli taghha tohrog id-data tat-2 ta' Jannar 1792 meta l-Isqof Labini ta 40 jum indulgenza lil kull min jghid Sliema quddiema. Inzerta li f’dan iz-zmien kellna bhala Kappillan lir-Rabti Dun Salv Saver Bonnici (il-Kappillan ta' qabel ta' qabel Dun Felic Calleja) li fi kwazi 23 sena li dam imexxi lir-rahal (mit-30 ta' Mejju 1771 sa ma miet fis-16 ta' Jannar 1794), donnu spicca sar Mosti aktar mill-istess Mostin u b’sahhtu kollha ggieled biex ikabbar il-konfini ngusti tar-rahal, fejn addirittura spicca jiggieled kontra rahlu stess ir-Rabat u dan meta fil-Mosta diga kellna 5 Kappillani Mostin li hadd minnhom ma qatt habbel rasu fuq din l-ingustizzja hekk kbira li ilha gejja mit-twaqqif tar-rahal propju fl-1608.

Donnu darba ma rnexxielhomx jilhqu l-ghan taghhom, dawk l-Ultra Nazzjonalisti (jew forsi ahjar Rahalisti) Mostin waqqfu propju din l-Assunta f’dan il-post bhala sfida ghal dak li ma rnexxielhomx jakkwistaw legalment fuq il-karta. Hi l-akbar monument u s-simbolu assolut ta' kull zmien tal-Irridentizmu u l-Patrijottizmu Mosti tal-antenati taghna ta' aktar minn mitejn sena ilu, fejn fiz-zmien meta fil-Mosta tista' tghid ma kien hemm xejn x’jigbdek lejh hlief il-meravilja ta' kampanja mdawwar kollu kemm hu b'ghelieqi u raba’, kienu minkejja dan kburin xorta wahda b’rahalhom u b’gheruqhom u b’dak kollu li hu u suppost hu Mosti. Wiehed jista' biss jimmagina x-xena, dak l-isforz kollettiv ta' corma rgiel mir-rahal, taf wara gurnata xoghol jew fil-jum tal-Hadd u mqanqla mill-istess Kappillan, tilghin flimkien bil-karrettuni u l-vjaggi tal-gebel u l-imtieraq u z-zpapen, sempliciment biex iwaqqfu din l-Assunta simbolu ta' rahalhom purament bhala sfida flok baxxew rashom ghad-decizjoni tal-Awtoritajiet. Kienet ir-risposta lill-Awtoritajiet li ghalihom il-Mosta tibda minn hemm – HIC EST TERRA MUSTA – "Aunic il-Musta." Imma mhux biss, ghax biex tkun kompluta f'kollox gabulha l-Indulgenzi biex igeghlu lil dak li jkun jieqaf jghid Ave Maria quddiema: jaghmlu din l-Assunta patruna ta' rahalhom post ta' kult ta' qima, u bhal donnu biex tigbed aktar l-ghajn u devozzjoni lejha u fuq kollox tkun punt ta' riferenza.

Mappa mill-Mapserver tal-PA tal-2004 turi kif kienet originarjament l-ghalqa bicca wahda u kif sussegwentament dawru t-toroq. Il-vlegga s-safra fuq tindika d-dhul originali ghall-ghalqa u l-vlegga hadra isfel il-kamra fejn hemm in-nicca.

Il-mistoqsija hi 'l ghaliex ma waqqfux minflok statwa akbar u aktar imponenti fuq pedestal jew f'nicca akbar bhal dik lil nsibu fi Triq tal-Barrani Hal Tarxien fost hafna ohrajn fi rhula ohra, u kienu jiffrankaw l-ispejjez u l-intrigu li jibnu kamra b'hitan dobblu kompluta bil-kileb, travu tal-injam (il-pastaz), xorok u deffun ghall-bejt. Jista' jkun li evitaw statwa akbar ghax fiha ntrigu akbar biex timmanuvraha u kienu jidhlu fi spejjez mod iehor, apparti li statwa akbar u aktar imponenti taghmilha f'rahlek mhux ghand il-garr; f'territorju ta' haddiehor taghmel statwa nicca zghira kemm twassal il-messagg u jmorru jixxejru. Forsi kien parti mill-ftehim ma sid l-ghalqa biex ihallihom jaghmluha fil-post jew jista' jkun li sid l-ghalqa jew ghand minn kienet imqabbla offra li jhallas hu l-ispejjez tal-kamra. Jista' jkun ukoll li l-kamra kienet hemm minn qabel u huma sempliciment inkorporaw in-nicca ma li kien hemm. Imma jekk kien hekk kif sehlet inbniet fil-punt estrem tal-ghalqa (flok fid-dhul tal-ghalqa fejn hu llum fuq Triq Buqana) u darba taghmilha tmiss mat-triq minn zewg faccati ma taghmilx almenu bieb wiehed ghat-triq, tishel tkun ix-xita jkollok tghaddi minn got-tajn sakemm tasal ghall-kenn tal-kamra? Itik x'tifhem li l-kamra, ghax mhix prattika, kellha biss skop sekondarju, intenzjonata biss ghall-iskop ewlieni li kienet in-nicca li riedu jwaqqfu fuqha. Dan itik x'tifhem ukoll ta' xi haga li saret fi sforz kollettiv flok sforz ta' xi fanatiku Mosti li seta' ha l-inizjattiva wahdu.

Fuq ix-xellug tidher in-nicca bl-istatwa tal-Madonna ta' Loretu fil-Gudja, alternattiva kif l-Assunta ta' Buqana setghet saret minflok u kienu jevitaw li jibnu l-kamra sakemm din ma kienetx diga fil-post u sempliciment ghamlu n-nicca fuqha. Fuq il-lemin ritratt mehud fl-4 t'Awissu 2003 minn membru tal-grupp tan-Nicec u Statwi meta l-istatwa kienet ittiehdet ghar-restawr / biex issir kopja u minflok kienu ghamlu statwa temporanja nahseb tal-Kuncizzjoni.

Wiehed jistaqsi 'l ghaliex ma waqqfux wahda simili n-naha tan-Naxxar li maghhom ukoll kellhom kwistjoni fuq il-konfini. Jista' jkun li wahhlu fis-sede Katidrali tal-Imdina ghat-telf tal-kawza u / jew taf ghazlu li ahjar jiffokaw il ftit rizorsi li kellhom in-naha fejn l-aktar li kellhom pretensjoni ta' territorju li f'ghajnejhom kien Mosti milli n-naha tal-Matrici li maghhom kienu bil-wisq aktar impikati u taf minhabba f'hekk nicca minnhom fuq din ix-xaqliba ma kienx ikollha hajja twila (sakemm ma jgibulix l-indulgenzi wkoll u dak li jkun jevita li jaghmillha hsara). Wiehed jistaqsi wkoll kif grajja bhal din setghet intesiet ghal kollox, cioe kif ir-rakkonti bhal Eremita ta' Wied il-Ghasel (li jinghad li kien San Korradu ta' Piacenza li ghex bejn l-1284/1290 u miet fid-19 ta' Frar 1351 u kien harab mill-ghar wara li ghamlu ghalih, grew warajh u garawlu xebgha gebel xi raghajja Mostin), l-Gharusa tal-Mosta (li nhatfet ma hafna Mostin ohra, xi 400, fis-sakkeg li sar fosthom fil-Mosta minn Rajjes Sinen fl-1526) u t-tfajla tal-Isperanza li salvat bi zbrixx mit-Torok (xi zmien qabel l-1757 meta beda l-gbir ghall-bini tal-Kappella) waslu sa zmienna imma din ta' Buqana ftit aktar ricenti (1792 jew ftit qabel) ma jissemma xejn imkien fuqha. Darba xi haga ma tinkitibx, semplici ghajdut m'ghandhomx hajja twila u taf imutu ma generazzjoni wahda jew tnejn bhalma gara fil-kaz tal-Assunta ta' Pjazza Britannja li ftit jekk kien hawn min jaf li fil-fatt kienet originarjament fil-pjazza quddiem il-knisja (kien Dun Salv Magro li fl-1987 kiteb f'Il-Mosta li taf kienet hemm skont wiehed li kien jiehu hsieba). L-unika tifkira li fadal hi li meta ssaqsi x-xjuh Mostin tghidilhom sa fejn tasal il-Mosta kollha jghidulek innocentament li "san-nicca ta' Buqana." Bhalma l-qasba ma ccaqcaqx ghalxejn, minn x'imkien gejja din "l-illuzjoni" li xi hadd dahhlihom erronjament f'mohhom. Kieku fil-post kien hemm biss semplici ghalqa jew kamra f'ghalqa ma kienx ikun hemm x'jiddistingwiha minn postijiet ohra izda bis-sahha tan-nicca li waqqfu, ghamlu dan il-post punt ta' riferenza kif semmejt qabel, cioe post fejn wiehed seta' facilment jirreferi ghalih bit-tali nicca li m'hemmx ohrajn bhala fl-inhawi u jinftiehem, milli kieku kellu jirreferi ghal-ghalqa tat-tali ndividwu li bhala hemm kemm trid.

Ta' min isemmi wkoll li propju ftit snin wara, propju fis-17 ta' Jannar 1799, mit-43 Malti xkubetjati mill-Francizi fosthom Dun Mikiel Xerri, kien hemm 16 jew aktar minn terz (37.2%) tal-vittmi li kienu Mostin, bil-Mosta tkun ir-rahal li bil-bosta l-aktar li hallset prezz qares (jekk niehdu li fl-1797 il-Mosta kienet tghodd 2,593 ruh jew biss 3.18% tal-popolazzjoni ta' Malta ta' 81,425 ruh, tigi li spiccat hallset prezz 10 darbiet u aktar minn sehma). Punt interessanti johrog meta tikkompara d-data tal-indulgenza ta' din in-nicca, it-2 ta' Jannar 1792, u din id-data tas-17 ta' Jannar 1799, meta dawn il-Mostin flimkien ma Maltin ohra gew xkubettjati, fejn issib li hemm differenza ta' 15 fil-gurnata tax-xahar, u ta' 7 snin fl-annu, bin-numri kemm 15 (il-gurnata tal-Assunta) u kemm 7 (fil-Genesi meta Alla strieh, 7 kelmiet li lissen Kristu fuq is-salib, ecc.) ghandhom sinifikat partikolari fil-Knisja Kattolika. Ukoll, jekk qalbiena Mostin bhal dawn kienu lesti jillargaw minn xogholhom biex volontarjament u minn jeddhom imorru jissograw hajjithom jiggieldu ghal pajjizhom (propja ghall-Belt u jidhirli l-Cottonera, ghax il-Mosta u l-kumplament ta' Malta kienu ilhom li helsu minn taht il-madmad tal-Francizi), ahseb u ara x'kienu lesti jaghmlu ghall-imhabba ta' rahalhom, hekk li nhossni konvint li minn dawk is-16 il-vittma Mostin, il-maggor parti minnhom kienu nvoluti wkoll f'din l-intrapriza unika ta' l-Assunta ta' Buqana. Dawn il-patrijotti u eroj Mostin li b'ghemilhom kisbu l-immortalita (x'jiswa' li darba tmut, ismek imut mieghek) hekk li isimhom jibqa' mnaqqax fl-istorja ta' gensna, sfortunatament jinsabu midfuna mal-ohrajn il-Furjana 'l boghod minn nieshom, mill-antenati u fuq kollox mill-ghaziz rahalhom, u huma f'ordni alfabetika:

1. Aquilina Salvu, hu Marija;
2. Bezzina Indri, mizzewweg lil Grazzja;
3. Borg Frangisk, iben Isabella;
4. Camilleri Guzeppi, iben Pulkerja;
5. Chetcuti Frangisk, missier Ganni;
6. Fenech Frangisk, missier Frangisk;
7. Fenech Xmun, iben Ganni;
8. Galea Dumink, mizzewweg lil Grezz;
9. Galea Guzeppi, mizzewweg lil Battistina;
10. Galea Ganni (hu l-imsemmi Guzeppi);
11. Galea Indri, iben Grezzja;
12. Galea Pawlu, mizzewweg lil Ewgenja;
13. Pisani Frangisk, hu Grezzja;
14. Said Ganni, mizzewweg lil Liberata;
15. Xerri Frangisk, mizzewweg lil Grezzja;
16. Xiberras Guzeppi, hu Salvu.

Il-"pjanta ideali" fosthom ghall-konfini tal-Mosta (isfar skur) f'kawza li kien fetah il-Kappillan tal-Mosta Salv Saver Bonnici biex ikabbarhom, liema kawza inqatghet fl-1788, bil-Mosta tidher hekk vilment minuskola ngustament marsusa bejn zewg rghiba ta' gganti r-Rabat / Mdina (blu) u n-Naxxar (ahmar). Ta' min jinnota kif l-Imdina tidhol sahansitra qisa difer f'dik il-parti bejn il-Mosta u n-Naxxar fejn hemm il-kappella ta' Santa Marija taz-Zejfi biex il-Mosta tigi ma tasalx aktar mill-Wied il-Qlejja / Ghasel.

Ftit qabel semmejt il-purcissjoni bl-istatwa ta' San Guzepp ix-Xih tar-Rabat li saret sal-Mosta nhar il-Hadd 2 ta' Jannar 1825 u li kienet tahbat ezatt 33 sena (kemm jinghad kellu Kristu meta miet?) mindu din l-Assunta ta' Buqana kienu nhargula l-indulgenzi fit-2 ta' Jannar 1792. Zgur li din il-purcissjoni ghaddiet minn quddiema u kif kienu ghoddom f'nofs triq nahseb li jekk hadu pawza din kellha tkun propju quddiema. Taf kien il-vera kommoventi dak il-mument meta l-istatwa ta' San Guzepp patrun tar-Rabtin (ma San Pawl?) u din l-Assunta patruna tal-Mostin iffacjaw lil xulxin fost it-talb tal-migghema ghal dik ix-xita tant mixtieqa. Tghid id-dati u n-numri huma semplici koincidenza? Jgeghlek tistaqsi jekk hemmx xi haga aktar f'din l-Assunta, aktar minn semplici gebla skolpita go bicca nicca mwarrba, ghax sehel ukoll li propju f'gheluq il-150 sena anniversarju mill-annu tal-indulgenza taghha kellu jsir l-akbar miraklu fil-Mosta: il-miraklu tal-bomba fl-eqqel tal-gwerra fis-sena 1942. Bhal donnu riedet tikkumpensa lir-rahal li niesu, wara li tant snin qabel kienu tilfu l-kawza biex ikabbru l-konfini tieghu, flok cahduha u baghtuha tixxejjer kif kont naghmel jien l-ewwel wiehed, minflok ghazlu li jwaqqfuha fil-post kburin biha xorta wahda bhala l-patruna ta' rahalhom u bhala xhieda tal-fidi ghamja li kellhom fiha. Tghid d-dati xi semplici koincidenza ohra? Huma affarijiet hekk inspjegabbli li fl-ahhar mill-ahhar taf anki l-akbar ateju jkollu jbaxxi rasu u jammetti bhal l-akbar tellief li f'din ir-religjon forsi apparentament hekk suwicida (ibqa' ahfer ghal 77 darba - Mattew Kap 18, versi 21, 22) u fid-dawl ta' tant ingustizzji fid-dinja u madwarna fejn donnu itik x'tifhem li Alla ma jismghax talbna, jibqa' passiv, darba tifhem kif jahdem dan Alla, hi storja kompletament differenti - Alla jkun qed jara kollox, imma jistenna sa ma tasal dik il-gurnata li jghid "issapportejt bizzejjed, illum nintervjeni."

Dawn t'hawn taht xi ritratti li kont hadt xi zmien ilu tal-Assunta ta' Buqana u l-kamra

In-nicca ta' Buqana bl-istatwa tal-Assunta, il-patruna tar-rahal.

Ritratt minn quddiem tal-kamra

Ritratt iehor tal-kamra mgenneb minn quddiem.

Ritratt iehor tal-kamra mgenneb minn wara.

Id-dhul ghall-kamra, bil-blata tal-bieb nieqsa ghax kienet insterqet.

Il-parti ta' wara tal-kamra minn gewwa. Fuq tidher it-toqba ghat-travu l-pastaz.

Il-parti ta' quddiem tal-kamra minn gewwa. Tidher it-toqba l-ohra ghat-travu l-pastaz.

Il-kamra minn gewwa l-parti ta' fejn il-bieb, b'dawk it-toqob nahseb ghal biex ibidu t-tigieg fihom.

Ritratt aktar mill-qrib ta' dawk l-4 toqob kwazi jmissu mal-art, b'wahda minnhom tinfed ghall-barra.

Minn post fuq facebook issemma li fuq dik il-blata tal-bieb, li llum tinsab nieqsa, kien hemm imnizzel skrizzjoni bil-Franciz "17 Decembre 1799". Din id-data tahbat ezatt 11-il xahar mindu dawk l-43 Malti fosthom Dun Mikiel Xerri u 16-il Mosti gew iffucillati mill-Francizi. Tghid bhalma kienu bdew is-sena b'disgrazzja f'Jannar 17, riedu jispiccaw is-sena f'Dicembru 17 b'tifkira ghat-telfa taghhom, propju gimgha qabel il-festa tal-Milied li b'dieqa kienu se jiccelebraw fin-nuqqas taghhom? Forsi kienet xi tifkira ta' xi purcissjoni li saret mir-rahal f'dik il-gurnata mill-Kappillan Dun Felic Calleja in memoria ta' dawn il-martri Mostin, in memoria tas-sehem taghhom biex twaqqfet din in-nicca? Din in-nicca u l-kamra kien hemm il-hsieb li jigu restawrati fl-2014 u anki kienet saret applikazzjoni PA/00568/14 quddiem il-PA. Imma jidher li dakinhar kienu qalulhom li l-art fejn qedgha hi propjeta privata u kellhom jikkancellaw kollox. Qisu qed tghid ikolli xi dar b'arma mponenti ta' xi Granmastru mal-faccata dejjem titmermer u niezla bicciet u jigu jitnejku minn dan il-patrimonju biex darba dan jintilef ghal kollox u ma jkun fadal xejn x'jigi salvat, inkun nista' nwaqqa' l-binja u ntella blokka bini bil-gabubi ta' flatsijiet. Ara meta saret id-devjazzjoni fit-toroq snin qabel (li biha apparti li kkancellaw parti mill-istorja, tellfu lil din in-nicca parti mis-sinifikat taghha) u meta twessghet l-istess triq, ghal dan ma kienx hemm problemi li semplici telefonata twaqqafhom milli jkomplu bix-xoghlijiet u jghaddulu bir-romblu tal-asphalt minn go nofs l-ghalqa. Huda wkoll fl-ambitu ta' diversi nicec li gew restawrati matul iz-zmien mill-Kunsilli u immagina jghidulek li tali nicca kellhom ihalluha tintilef ghax sid id-dar giehom bi skuza hekk banali li hemm propjeta privata tieghu. Issa ghal giehna dawn mhux semplici Kunsilli fil-maggor parti jkunu ffurmati minn erba' dilettanti, imma kienu esperti tar-Rehabilitation Projects Office biex tkun aktar vili.

Kif jidher f'dan il-video mill-program Malta u Lill Hinn Minnha li ntwera fuq TVM fid-9 t'April 2023 (kumbinazzjoni fil-gurnata tal-Ghid u fil-81 anniversarju mill-miraklu tal-bomba) jidher li sa fl-ahhar l-awtoritajiet iccaqalqu u sar ir-restawr li kien hemm bzonn, bil-kamra fejn tinsab in-nicca sa nbnielha s-saqaf taghha bix-xorok komplut bit-travu maghruf bhala l-pastaz kif kienet originarjament, u anki bil-bejt miksi l-antika bid-deffun, bicca xoghol ta' veru u tant mistennija li jisthoqqilha kull tifhir.

Fuq nota personali, mis-serje ta' klieb u qtates msallba (li kont insib mejtin jien u naqdef bir-rota mir-rahal sa Delimara u lura) li kont dendilt fil-Mosta, kont dendilt fost l-ohrajn wiehed mal-imsemmi San Guzepp, tnejn mar-rixtellu / fanal tal-imsemmija aktar qabel l-Assunta ta' Pjazza Britannja (wiehed minnhom kien intenzjonat ghal mal-fanal ta' San Tumas ta' Villa Gollcher, villa li x’aktarx iddisinja propju Grognet ghat-tabib Tumas Chetcuti), kelli fil-hsieb indendel iehor ma speci ta' wire li jaqsam Triq ir-Rebbiegha ma Triq il-Kullegg fi Frar imma mhux fis-16, u xi tnejn ma din l-Assunta ta' Triq Buqana fuq il-hajt ta' barra li jaghti ghat-triq forsi fis-16 ta' Settembru fl-anniversarju tat-twaqqif tar-rahal u b’tifkira ta' dawk l-antenati Mostin li ghall-imhabba ta' rahalhom aktar minn zewg sekli qabel kienu sfidaw l-awtoritajiet b’dan il-gest daqstant iehor uniku u originali taghhom, … imma d-destin ried mod iehor.

L-Indulgenzi

Mil fost il hafna statwi li nsibu fil-Mosta, 27 minnhom, jew 29 jekk nghoddu l-Assunta ta' Triq Buqana limiti tar-Rabat u l-Assunta ta' Triq Sir Temi Zammit (it-triq li tiehdok l-Imgarr) limiti ta' San Pawl il-Bahar, ghandhom l-indulgenzi assocjati maghhom. Minn total ta' 134 statwa (eskluza l-Venus) dawn jammontaw ghal 21.64%, qisu ghal kull 5 statwi/riljevi, wahda minnhom se ssibha bl-indulgenzi. Skont kif kienu jifhmuha (u nahseb li sa certu punt il-knisja ghadha timxi fuq l-istess twemmin), darba tmut, il-Hallieq kien jaghmillek il-kont ta' kollox u skont id-dnubiet li tkun ghamilt fuq din l-art u li ma tkunx ilhaqt hallast ghalihom sakemm kont ghadek haj (permezz tal-qrar u l-assoluzzjoni li tintalab taghmel, bil-grizma tal-morda, ecc.) kien itik tant jiem li ridt tghaddi l-Purgatorju sakemm sa fl-ahhar tigi accettat il-genna. Dawn l-istatwi bl-indulgenzi kienu jiffrankawlek propju minn dawn il-jiem li kieku kien ikollok tghaddi fil-Purgatorju wara mewtek. Stajt tghid it-talba kemm ghalik personali jew b’suffragju ghal xi hadd mejjet. Naturalment jekk wiehed ikun mar l-infern, m’hemmx x’taghmel ghax dawn l-indulgenzi ma japplikawx, jghoddu biss ghal dawk li spiccaw il-Purgatorju, bejn il-Genna, u l-Infern fejn suppost tintefa' tinkalja go "forga tan-nar fejn hemm il-biki u t-thezziz tas-snien" (Vangelu ta' San Mattew, Kapitlu 13, Vers 42 - mittent eos in caminum ignis ibi erit fletus et stridor dentium - ibqa' cert li jekk veru jezisti l-Infern, Alla halqu zgur mhux ghaz-zghir il-bniedem komuni imma ghal dawk l-oqbra mbajda li jilghabuha tal-qaddisin imma jibqghu siekta quddiem l-ingustizzji u 'n partikulari ghal dawk li dejjem pronti biex jikkundannaw lil haddiehor [Magistrati, Imhallfin, Psikjatri, Professuri tal-habba gozz, media, etc.], jaraw il-farka daqs nitfa f'ghajnejk imma mhux it-travu daqs dinja f'ghajnejhom - mill-istess Vangelu ta' San Mattew, Kap 7, Vers 3 - quid autem vides festucam in oculo fratris tui et trabem in oculo tuo non vides). L-awtoritajiet tal-knisja gieli taw ukoll l-indulgenzi fosthom meta tkun inghatat xi ghotja ta' flus ghall-karita jew biex ikun jista' jinbena xi kunvent jew xi maqdes sagru. Fosthom jinghad li kienu nghataw l-indulgenzi lil dawk li hadmu fil-Hdud u l-festi b'xejn fil-bini tar-Rotunda waqt li l-Isqof Vincenzo Labini fil-vizta pastorali tat-22 ta' Mejju 1783 gewwa l-Mosta kien ta 40 jum indulgenza (u l-istess ghamel fi rhula ohra, nassumi fl-okkazjoni tal-1750 anniversarju mil-passjoni ta' Kristu) lil kull min jghid 5 Missierna, Sliema u Glorja mad-daqq tal-qniepen siegha wara li tkun nizlet ix-xemx bhal nhar ta' Hamis b'tifkira tat-twaqqif tas-sagrament tal-Ewkaristija (minn Kristu f'Hamis ix-Xirka, kienu jsibuha bhala "Tal-Hamis") u htieglu jghid 5 ohra bhal nhar ta' Gimgha fit-3 ta' wara nofsinhar b'tifkira tal-Passjoni ta' Kristu.

Minn dawn it-29 statwa, 6 huma tal-Assunta (minn 14 tal-Assunta), 5 huma tal-Madonna tal-Karmnu (minn 9 tal-Karmnu), u 5 ta' San Guzepp (minn 14 Guzeppini) li flimkien dawn it-3 titulari jammontaw ghal 55.2%, aktar min-nofs, tal-istatwi bl-Indulgenzi fil-Mosta (l-ohrajn bl-indulgenzi nsibuhom taht titli ohra, cioe Kristu Salvatur [2], Qalb ta' Gesu [2], Duluri[3], Madonna tar-Ruzarju [2], Madonna tal-Isperanza [2], Kuncizzjoni [1], San Pawl [1], San Angeliku Martri [1]). Il-jiem tal-indulgenzi jvarjaw minn 40 jum (18-il wahda jew 62.1%), 100 jum (8) u l-aktar 300 jum (3), kwazi sena neqsin xahrejn. L-eqdem (dawk qabel cirka 1904) ghandhom 40 jum, u aktar ma jghaddi z-zmien aktar il-perjodu beda jizdied, fosthom kien l-istess Isqof Pietru Pace (1889-1914) li beda bl-40 jum indulgenza (taf kienet ilha gejja minn Papa Innocenzju III li fl-1215 kien ghamel limitu ta' 100 jum indulgenza f'kaz ta' konsagrazzjoni ta' knisja u ta' 40 jum ghall-kazijiet ohra) u spicca jaghti 100 jum (Papa Piju X fit-28 t'Awissu 1903 kien ta s-seta' lill-Kardinali li jaghtu 200 jum indulgenza, lill-Arcisqfijiet 100 jum u lill-Isqfijiet 50 jum) kif komplew ta' warajh, u x’aktarx dawk ta' 300 jum huma ta' wara l-gwerra ta' zmien Gonzi li fi zmienu fl-1 ta’ Jannar tal-1944 l-Isqof ta' Malta gie promoss ghall-Arcisqof (mill-1797 l-Isqof ta' Malta kien sempliciment Arcisqof Titulari ta' Rodi apparti Isqof ta' Malta, ara aktar 'l isfel).

Fuq id-digriet tal-Indulgenzi tal-Assunta ta' Pjazza Britannja li nhareg fl-1801 ma nafx hemmx xi konnessjoni imma f'dik is-sena l-festa sehlet giet is-Sibt u d-digriet inhareg f'gheluq it-tmint'ijiem il-Hadd it-23 t'Awissu, l-ghada li fiha l-knisja ticcelebra l-festa ta' Marija Regina (gimgha fuq Santa Marija / l-Assunta, fi zmienna jew taf minn dejjem tiddahhal Santa Marija lura fin-nicca), li jaghmlu l-UNIKU digriet minn dawk datati bil-gurnata u x-xahar b'kollox fil-Mosta, u taf f'Malta, li nhareg f'gurnata ta' btala tal-Hadd, l-ohrajn kollha nhargu fost il-gimgha bl-eccezjoni ta' wiehed li nhareg is-Sibt, gurnata xoghol normali fl-antik. Inzerta li fil-15 ta' Lulju 1801 (lejliet il-festa tal-Madonna tal-Karmnu) kien iffirmat il-Concordat bejn Papa Piju VII u Napuljun bhala rikonciljazzjoni bejn ir-rivoluzzjonarji u l-Kattolici u li bih il-knisja Kattolika fi Franza regghet kisbet parti kbira mill-istatus civili li kienet tgawdi qabel ir-rivoluzzjoni fejn jista' jkun li minhabba d-data tal-15 u ghax sehel habat xahar ezatt qabel il-festa, gie nterpretat bhala frott l-intercessjoni u l-kobor tal-Assunta. Ta' min isemmi wkoll li propju madwar sena qabel, fil-5 ta' Settembru 1800, il-Francizi, li fosthom serqu kemm felhu knejjes, kienu cedew Malta, li jahbat 3 ijiem qabel il-festa ta' twelidha. Il-Madonna kienet diga assocjata mat-tmiem tal-Assedju mit-Torok tal-1565, forsi ma dan il-helsien mill-Francizi fl-1800 (u sussegwentament ukoll mal-Konvoj ta' Santa Marija fl-1942), u forsi ma l-imsemmi Concordat fl-1801, u allura ta' minn l-Isqof jaghmel eccezzjoni quddiem din il-benevolenza. Imma l-mistoqsija tibqa' 'l ghaliex kellu jaghmilha propju ma statwa f'rahal zghir u nsinifikanti dak iz-zmien tal-Mosta? Nemmen li t-tragedja hekk kbira li kien ghadu kif ghadda minnha rahalna bl-iffucillazjoni ta' dawk is-16-il Mosti mill-Francizi (minn fost 43 Malti) fis-17-Jan-1799, messet il-qlub ta' kulhadd fosthom tal-Isqof Labini nnifsu, hekk li darba inhlisna minnhom, hass li kellu jaghmel eccezzjoni johrog id-digriet propju fil-gurnata tal-Hadd qisu biex juri r-rikonoxximent u l-apprezzament tieghu ghal rahal uniku f'luttu kbir, jibki l-gest u s-sagrificcju hekk nobbli tal-imsejkna vittmi tieghu u l-familji li hallew warajhom. Tigi li dawk is-16-il vittma Mosti baqghu jrendu ghal rahalhom anki wara mewthom - immortali fil-veru sens tal-kelma u ghalhekk nemmen li isimhom bix-xieraq jitnizzel ma xi lapida biswit din l-Assunta ta' Pjazza Britannja jew dik ta' Buqana, frott id-demm li carcru u frott xogholhom rispettivament, flok f'roundabout inaccessibli flimkien ma vittmi tal-gwerra li m'ghamlu xejn t'erojku ghal rahalhom (qisu qed tghid li fil-qiegha tar-Rotunda, flimkien ma Grognet u Mastr'Ang, dfint lil Marinton minn qiegh Wied Qannota l-Bidnija). Ta' min isemmi wkoll kif f'gheluq it-72 anniversarju tal-qtil tal-imsemmija Mostin u l-Maltin mill-Francizi, fl-17-Jan-1871, kienet dehret il-Madonna fir-rahal ta' Pontmain fi Franza li sehlet giet imlaqqma l-Madonna tat-Tama (bhal m'ghandna fil-Mosta l-Madonna tal-Isperanza / Tama), u 72 nieqsa wiehed sena wara kellha tahbat is-sena 1942, is-sena tal-miraklu tal-bomba fil-Mosta.

Kellhom habta jaghtu ndulgenzi fuq santi tal-mejtin, f'dan il-kaz ghal ruh il-qassis Mosti Dun Wistin Azzopardi li miet fil-11-Apr-1922. F'dan il-kaz tghid it-talba flimkien ma Sliema u Qaddisa ghal 7 darbiet, kont tirbah 300 jum indulgenza.

20 sena wara, santa tal-mejtin tal-Arcipriet Dun Girgor Borg li miet fi-2-Jun-1942, forsi ghax kien Arcipriet, kienet trebbhek 7 snin indulgenzi jekk tghid it-talba ghalih.

Peress li maz-zmien il-jiem tal-Indulgenzi bdew jizdiedu, dawk ta' statwi qodma u b'anqas jiem flok ziedu fid-devozzjoni ghax eqdem gew ironikament bil-kontra skaduti u forsi vallapena ma tghid xejn quddiemhom mill-ewwel u lok ukoll biex titlob anqas ghax talba wahda f'xahar quddiem dawk ricenti kienet tiswiek daqs jew aktar talba fil-gimgha quddiem dawk qodma. Ghalkemm l-intenzjoni wara z-zieda fil-jiem ta' indulgenzi taf kienet biex suppost isalvaw aktar erwieh, spiccaw saru ndulgenzi tal-preferenzi ghax ezempju fosthom il-Girbin ghal San Lawrenz li ghandhom fil-pjazza, lura fis-16 ta' Lulju 1880, kienu kisbulu 200 jum indulgenza (5 darbiet aktar min-norma ta' dak iz-zmien, 40 jum) ghax tahilhom dirett il-Papa Ljun XIII waqt li fil-Mosta ghax forsi kienet Arcipretali, diversi snin wara Gonzi kien jaghti 300 jum indulgenza komparat ma rhula ohra bhal H'Attard u l-Imqabba li kien jlaqtu biss 200 jum ghax taf kienu bil-Kappillan. Meta fl-1864 Ghawdex sar djocesi ghalih b'Isqof tieghu, l-indulgenzi li dan beda jaghti kienu biss ta' 50 jum komparat ma 100 jum li kienu jaghtu l-Isqfijiet ta' Malta (ghax taf kellu l-grad ta' Arcisqof Titulari ta' Rodi) fl-istess zminijiet, u allura tigi li wiehed Ghawdxi kien diskriminat ghax aktar kellu cans li jdum imwahhal il-Purgatorju minn wiehed Malti, u ghal kull daghwa li wiehed Ghawdxi kienet tahrablu, il-Malti setghu jaharbulu tnejn. Dawn l-anomaliji gew indirizzati fil-Koncilju Vatikan it-Tieni fejn fuq suggerimenti li hargu minnu, fl-1 ta' Jannar 1967 Papa Pawlu VI hareg l-"Indulgentiarum Doctrina" li rrevedit il-metodi li bih jinghataw l-indulgenzi. Ta min isemmi wkoll li l-indulgenzi, li originaw bhala mezz biex wiehed itaffi ftit mill-piena tad-dnub li jkun ghamel (ezempju ta' krimini meqjus kbir f'ghajnejn il-knisja, taf htieglu jaghmel 5 snin sajjem jghix bil-hobz u l-ilma biss), maz-zmien evolvew f'li wiehed jaghti xi forma ta' flus ghall-karita jew biex issir xi knisja jew opra ta' arti fiha, u darba dahlu l-flus dahlu wkoll l-abbuzi ghax gieli l-midneb spicca jhallas darbtejn: darba biex jakkwista t-tali ndulgenza, u darba jakkwistaha ried ihallas somma ohra skond ma titlob l-indulgenza biex ipatti tal-piena ta' dnubietu, negozju li gab qliegh kbir lill-knisja u ghal certi nies u li kien wiehed mill-punti li Luteru attakka lill-knisja bhala "x-xiri u l-bejgh tas-Salvazzjoni" u flimkien ma cirkostanzi ohra wassal ghall-qasma tal-Protestantizmu. Il-Koncilju ta' Trentu li tlaqqa' biex jindirizza din il-qasma fil-knisja, fis-16 ta' Lulju 1562 ipprojbixxa l-uzu tal-flus u kull intenzjonijiet hziena biex wiehed jakkwista l-indulgenzi, u ghamel li dawn jinghataw skont id-deskrizzjoni tal-Isqof tat-tali djocesi. Madanakollu nahseb li xi forma ta' flus xorta baqghet tinghata lill-knisja jew ghall-karita ghax nahseb kieku kienu jispiccaw igennuh lill-Isqof kullhadd jitolbu jtihom l-indulgenzi ghall-istatwa li jkun ghamel mad-dar tieghu.

Ghal statwi maskili (ez. San Guzepp, Kristu Salvatur) normalment htieglek tghid xi talba bhal Missierna jew xi Kredu, waqt li ghal statwi femminili (ez. l-Madonna tal-Karmnu, id-Duluri) htieglek tghid xi Sliema jew Salve Regina. Ghall-qodma htieglek tghid talb tradizzjonali (ez. il-Missierna, Sliema, Glorja, Salve Regina, Kredu) waqt li ghal dawk ricenti ta' zmien jew wara l-Gwerra htieglek tghid, kif fhimta jien, it-talba ta' ftit kelmiet li kien ikun hemm imnizzla mal-lapida (ez. “Sidtna Marija Addolorata itlob ghalina,” “San Gusepp habib tal-Qalb Imqaddsa ta' Gesu itlob ghalina,” ecc.).

Il-lapida tad-Duluri ta' Triq il-Mithna Nru. 91 ma l-ewwel daqqa t'ghajn tghid li qatt ma kellha skrizzjoni tant kemm kwazi ma jintgharaf xejn. (l-ahhar kelma taf minflok hi d-data tal-indugenza, forsi xi haga ...1850).

L-istatwa titulari ta' Santa Marija kif mahduma originarjament mis-Sartx qabel giet sfigurata fil-forma superficjali tallum minn Censu Apap, turi xebh mal-Assunta ta' Triq Kurat Calleja li ggeghlek tistaqsi jekk dak Salvu Dimech hax ispirazzjoni minnha biex hadimha jew addirittura taf din l-Assunta hi xoghol bikri tieghu (fl-1838 meta nhargilha d-digriet tal-indulgenza tigi li kellu xi 34 sena). Il-Madonna tac-Cintura ta' Triq il-Kurat Bezzina, l-unika wahda taht dan it-titlu fir-rahal, jidher li kellha lapida tal-indulgenzi imma meta l-binja li qedgha fiha nbniet mill-gdid xi snin ilu spiccat biex il-lapida bin-nicca originali b’kollox intilfet darba ghal dejjem (almenu ma tlifnix l-istatwa wkoll). Il-Madonna tal-Karmnu kantuniera Triq il-Kbira ma Triq Speranza kellha l-iskrizzjoni tal-indulgenza originarjament minquxa fil-gebla, izda maz-zmien jidher li thajru jiktbu xi talba ohra fuqha biz-zebgha sewda u li llumm li din iz-zebgha kwazi tqaxxret minn kullimkien, regghet giet tidher l-iskrizzjoni originali. Ghall-Madonna tal-Karmnu kantuniera Triq it-Torri ma Triq Tonna, l-iskultur donnu ma kienx fadallu post fejn inizzel id-data tad-digriet tal-indulgenzi u spicca kellu jhalliha barra, imma jekk inqabblu x-xebh fil-kliem kwazi identiku mal-lapida tal-Madonna tal-Karmnu ta' Triq Dun Mikiel Xerri niehdu li taf saret fl-istess zmien, cioe lejn l-1901. Lapidi ohra huma kwazi ndecifrabbli ghax il-gebla f’xi partijiet ittieklet biz-zmien, izda tqabbel minn hawn u minn hemm sibt bejn wiehed u iehor x’kienet l-iskrizzjoni ta' San Angeliku Martri ta' Triq il-Kbira u x’setghet kienet tad-Duluri ta' Triq il-Mithna, imma fil-kaz tal-Marija Assunta ta' Triq il-Kbira fil-misrah ta' quddiem is-City ma rnexxilix naqbad art ghax il-gebla jidher li lahqet ittieklet sew. Din sehlet kienet wahda mill-ftit, 3 b’kollox, li nzertat  kienet miktuba bil-latin (l-ohrajn huma ta' statwi ferm akbar u fuq pedestal, dawk tal-Assunta ta' Pjazza Britannja u San Guzepp ta' Triq il-Bazilika) ghax fil-maggor parti, f'21 kaz, huma bit-Taljan, u f'5 huma bil-Malti fosthom l-eqdem minnhom datata 23 ta' Gunju 1914 (ezatt 5 gimghat cioe 35 jum qabel faqqghet l-ewwel gwerra dinija fit-28 ta' Lulju u taf kienet l-ahhar digriet t'indulgenza li hareg l-Isqof Pietro Pace ghax miet l-ghada 29 ta' Lulju) bl-alfabett ghadu dak Taljan fl-ghar tal-Isperanza ta' statwa li ntilfet sakemm mhix il-Madonna tal-Isperanza li tpoggiet fil-faccata tal-istess Kappella. Ghalkemm xi gurnali u rivisti bil-Malti kienu ilhom li bdew lejn nofs is-seklu 19, il-Malti kien ghadu qed jipprova jiehu postu hekk li warajha gew sensiela t'4 ohra ghal darb'ohra bit-Taljan fosthom wahda fl-istess Ghar tal-Isperanza tal-1927, 13-il sena wara. Taf il-mohh warajha kien l-iskular Mosti E.B. Vella li fl-1914 tigi li kien ghadu tfajjel ta' 16-il sena.

L-Isqfijiet Vincenzo Labini u Gaetano Pace Forno nsibuhom bl-inizjali ta' Fra quddiem isimhom ghax kienu membri ta' ordni religjuz, cioe Teatin (Theatines or the Congregation of Clerics Regular of the Divine Providence) u Agostinjan rispettivament, waqt li Mauro Caruana nsibuh bl-ittri O.S.B wara ismu ghax kien Benedittin, u l-ohrajn normalment kellhom l-inizjali ta' Monsinjur. Apparti dan fil-maggor parti nsibuhom ukoll indirizzati bit-titlu ta' Sua Eccellenza Reverendissima. F'okkazjoni wahda, ghall-Marija Assunta ta' Triq il-Bazilika Nru. 171 (ex Triq il-Kbira Nru. 453), l-Isqof Pietru Pace hu mnizzel b'tant pompa b'xebgha ittri wara ismu, cioe D.D.K.C.V.O. - D(octor) D(ivinitatis) K(night) C(ommander of the Royal) V(ictorian) O(rder), l-ewwel tnejn ghax kellu Dottorat fit-Teologija u l-kumplament ghax kien inghata dan it-titlu ta' Kavallier fl-24 t' April 1909 flimkien ma 3 ufficjali Nglizi mir-Re Dwardu VII fiz-zjara tieghu f'Malta, fejn forsi nefhuh daqshekk bhala rikonoxximent talli fl-1913 kien accetta li l-maggor parti tal-Kungress Ewkaristiku jiltaqgha fil-Mosta (id-data tal-indulgenza 16-Jan-1913, Kungress fil-Mosta 3 xhur wara mit-23 sas-26-Apr-1913, bit-26-Apr jahbat ezatt 100 jum wara). Fit-3 ta' Marzu 1797 fi zmien l-Isqof Vincenzo Labini, il-knisja katedrali ta' Malta giet elevata ghad-dinjita ta' Arciepiskopali ghax l-Isqof ta' Malta sar ukoll Arcisqof Titulari ta' Rodi hekk li ghall-Assunta ta' Buqana fl-1792 insibu lil Labini mnizzel bhala Vescovo u fl-1801 ghall-Assunta ta' Pjazza Britannja l-istess Labini nsibuh bhala Archiep(us) Epus kif komplew jirreferu ghall-Isqfijiet ta' warajh (bit-Taljan) fil-maggor parti jnizzluhom bhala Arcivescovo Vescovo. L-Isqof ta' Malta sar propjament Arcisqof fl-1 ta’ Jannar tal-1944 meta d-Djocesi ta’ Malta giet elevata ghal Arcidjocesi fi zmien Mons. Mikiel Gonzi. Statwi jew propjament riljevi ta' ftit qabel jew wara t-Tieni Gwerra Dinija (ta' zmien Gonzi jew forsi ta' l-ahhar zminijiet ta' Mons. Mauro Caruana ta' qablu) ma nsibulhomx imnizzel la isem l-Isqof li ta d-digriet tal-Indulgenzi u wisq anqas id-data tieghu imma sempliciment it-talba li ridt tghid u l-jiem tal-indulgenzi li takkwista. It-tabella t'hawn taht fiha n-numri ta' digrieti t'indulgenzi li hargu (fil-Mosta) t-tali Isqfijiet taf sa cirka 1967. Il-kolonna bin-numru ta' digrieti fis-sena minn tali Isqof wiehed jistenna li kellha tizdied ftit ftit aktar ma bdiet tikber il-popolazzjoni fil-Mosta, forsi tbatti ftit fis-27 sena (1833-1860) li l-Mostin kienu maghsurin kull sold zejjed jonfquh ghall-bini tal-knisja, u terga tirpilja bil-kummerc li gabu l-Inglizi 'n partikolari minn wara l-ftuh tal-kanal tas-Suez fl-1869 fejn taf kienet tilhaq il-quccata fl-ahhar tas-seklu 19 bidu tas-seklu 20, u konvint li dan mhux il-kaz indikazzjoni ta' kemm tlifna nicec matul iz-zmienijiet, tort tal-elementi, tal-gwerra, tal-izvilupp bla razan u tan-nuqqas t'apprezzament lejhom, u donnu ma nitghalmu qatt ghax il-lista dejjem tonqos.

Inkredibilment jidher li l-Kurja ma kinietx izzomm rendikont bil-miktub ta' dawn id-digrieti (ordnijiet) tal-indulgenzi li kienu johorgu l-Isqfijiet, fejn itik x’tifhem li donnu kienet kunsidrata xi haga hekk minuri u bla mportanza li wiehed kien sempliciment jaghmel it-talba lill-Isqof u dan min-naha tieghu kien itih l-approvazzjoni bil-fomm u xejn aktar. B’hekk nistghu nghidu li ghandna parti mill-istorja mitlufa u ma nistghux nghidu min kien ghamel it-talba u kemm statwi ohra kienu jezistu li wkoll kellhom l-indulgenzi u taf inqerdu bil-gwerra jew sforz l-izvilupp bla razan li sar matul iz-zmien. Fit-tabella t’hawn taht l-istatwi bl-indulgenzi qedghin f’ordni skont il-jiem tal-Indulgenzi li kont takkwista u skont it-titular. Illum ma nafx ghadhomx japplikaw ghax kif ghidt fl-1967 spiccaw dawn it-tip ta' indulgenzi li kienu ilhom li gew introdotti minn cirka l-1300 kwantifikati f’jiem jew snin li wiehed kien jiskonta mil-Purgatorju u l-Papa Pawlu VI halla biss dawk l-indulgenzi ta' tip parzjali (jehilsulek parti mill-piena tad-dnub) u plenarji (jehilsulek il-piena kollha), u biex takkwisthom trid taghmel talba direttament Ruma ghax m’ghadiex fid-deskrizzjoni tal-Isqof tal-lokal.

Statwi li tlifna

Triq Santa Margerita Nru. 75 – mad-dar fuq ix-xellug tal-Palazz ta' Kaspru jew parti minnu, f’nicca llum vojta fil-quccata taghha hemm lapida zghira bil-kliem ‘S. Nicolae Bori’ li taghti x’tifhem li taf kien hemm statwa ta' dan il-qaddis jew forsi inkitbet il-lapida imma l-istatwa baqghet qatt ma saret.

Triq Speranza Nru. 24 – f’nicca llum vojta kien hemm statwa ta' Marija Assunta li jidher li kellha titnehha mill-post lejn l-1987 jew ftit qabel ghax kienet ta' periklu u bdiet niezla bicca bicca.

Qalb ta' Gesu fi Triq San Pawl Qlejgha - f’nicca llum vojta ma razzet int u hiereg mill-Mosta fuq il-lemin qabel taqbad il-kappella ta' San Pawl tal-Qlejgha kien hemm Qalb ta' Gesu kif anki tixhed il-lapida taht in-nicca bil-kliem ‘Qalb helua ta Gesu cun l’imhabba tighei.’

Triq Kungress Ewkaristiku Nru. 190 – f’nicca llum vojta kien hemm statwa tal-Madonna tal-Karmnu li ghalkemm ma ntilfitx, tnehhiet mill-post biex tpoggiet f’nicca fiz-zuntier tal-Kappella ta' Sant’Anton Abbati.

Statwa ta' San Pacifiku - Fi Triq il-Kbira ftit 'l fuq minn fejn taqsam Triq Dun Mikiel Xerri, kien hemm l-unika statwa ta' San Pacifiku fil-Mosta li ntilfet fil-gwerra u li propju minn fejn din l-istatwa kien jibda l-marc bil-banda fil-festa tieghu (ara link).

Il-faccata tal-kappella tal-Isperanza bil-kaxxi l-blu jindikaw proporzjon ta' wiehed wisa' ma tnejn gholi kif inhuma tal-gnub ta' San Guzepp u Sant'Antin ta' Padova u kif taf kienet originarjament tan-nofs tal-Madonna tal-Isperanza. Dan in-nuqqas ta' qbil fin-nicec irrizulta fi stonatura bhalma hu l-vojt akbar li hemm bejn it-tieqa u l-hogor tan-nicca fuqha per konsegwenza.

Statwa tal-Madonna fl-ghar tal-Kappella tal-Isperanza – x’aktarx kien hemm statwa tal-Madonna tal-Isperanza fl-ghar ferm eqdem minn tallum li kienu nghatawla l-indulgenzi fit-23 ta' Gunju 1914, li jista' jkun li hi dik li llum hemm fil-faccata tal-Kappella. Statwa sagra bl-indulgenzi mhux la kemm tintilef. Forsi wiehed jasal ghal xi hjiel jekk ikejjel l-apside tan-nicec fil-faccata tal-kappella tal-Isperanza fejn isib li n-nicec tal-gnub huma ta' proporzjon wiehed wisa' ma tnejn gholi waqt li tan-nofs li hi akbar, kieku l-hogor taghha sar filata ibaxx kienet ukoll tigi l-istess proporzjon. Dan taf ifisser li kellhom jaghmlu modifikazzjoni f'din in-nicca tan-nofs billi cekknuha filata mill-gholi biex din l-imsemmija statwa ma tigix tidher minuskola fiha. Hjiel iehor hu l-istonatura li rrizultat fil-faccata minhabba f'hekk ghax it-tieqa ta' fuq il-bieb ma hiex f'nofs l-gholi bejn il-gwarnicun tal-bieb u l-hogor tan-nicca fuqha, u l-istess nicec m'humiex ta' proporzjon wiehed kif ghidt, zewg zbalji ridikoli li ma nahsibx li kien jiehu perit ta' dik l-epoka. Pero wiehed jistaqsi kieku fil-fatt in-nicca tan-nofs kienet akbar mill-gholi, ma setghux ghamlu statwa akbar mill-ewwel flok jiehdu dik li kien hemm fl-ghar, jew minflok ipoggu din l-istatwa fuq pedestal zghir gholi filata biex jaghmel tajjeb ghac-cokon taghha? Hjiel iehor hu l-valur artistiku ferm akbar ta' din il-Madonna tal-Isperanza li hemm fil-faccata komparata ma dik xi ftit superficjali li hemm fl-ghar: l-ewwel wahda taf saret meta l-Barokk kien fl-aqwa tieghu, l-ohra minn xi dilettant. Din tal-ghar ghandha l-indulgenzi datati 1927 li tindika li taf saret lejn dak iz-zmien u telimina l-possibilta li setghet kienet xoghol Spampinato li hadem l-istatwi mill-ifjen tal-Evangelisti San Gwann u San Luqa li hemm fl-istess ghar, abbozzi ta' dawk tal-presbiterju tar-Rotunda li saru lejn l-1911. L-indulgenzi, possibilment tal-istatwa fil-faccata, nhargu aktar tard fl-1914 li jekk huma taghha jindika li kienet ghadha fl-ghar sa dak iz-zmien u forsi tawlet sal-1925 meta haditilha postha din tal-ghar u saru l-modifikazzjonijiet fil-faccata.

4 Statwi fiz-zuntier tal-Kappella ta' San Pawl Eremita – fiz-zuntier tal-kappella kien hemm fuq pedistal statwi ta' San Gwann il-Battista, San Pawl Eremita u Sant’Anton Abbati moghtija mill-kavallier Guttenberg fl-1705 skond skrizzjoni "B. de Guttenberg S.J. Co. Baiulius Brandeburgensis 1705" li jinghad li kien hemm mal-pedistal li kienu fuqu li kienu tkissru mill-vandali u saru minflok riljevi ta' dawn il-qaddisin ricentament fl-1994. Minn ritratt taghhom fil-magazine the Heritage li hareg f'forma ta' ktieb lejn l-1979 jidher li taf kienu ghadhom jezistu sal-bidu tas-sebghinijiet u jissemma li kienu gholi cirka 95cm. Fejn il-hawt ghall-ilma kien hemm statwa ta' San Pawl, maghmula fl-1646, mill-qima ta' Filippu Cassar minquxa bl-arma tieghu u ta' martu Vincenza Xara, li jidher li ntilfet meta fl-1970 cediet blata mill-ghar u kaxkret fosthom din l-istatwa.

Iz-zewg statwi fuq pedestal bl-istatwi tal-Assunta u San Guzepp li kien hemm fuq iz-zuntier l-antik.

Ritratt taz-zuntier tal-knisja fl-okkazjoni tal-Kungress Ewkaristiku li kien tlaqqa fil-knisja tal-Mosta bejn it-23 u s-26 t’April 1913 fejn jidhru z-zewg statwi tal-gebel ta’ Santa Marija u San Guzepp kompluti bil-pedestal b’kollox li kien hemm fuq iz-zuntier qabel gie mmodifikat ghall-verzjoni tallum fl-1928.

2 Statwi fuq pedestal fiz-zuntier l-antik tal-knisja – sakemm inbidel fil-verzjoni tallum fl-1928, kellu fuq kull naha tieghu 2 statwi, dik tal-Assunta u San Guzepp, jikkorrispondu ma kif inhuma tallum, u taf qodma daqs iz-zuntier innifsu li tlesta lejn l-1861 hekk li jidhru f'ritratt tal-knisja minghajr lanterna li saret fl-1889. Kienu kompluti bil-pedestal gej ghat-tond bil-fanal b'kollox izda f'ritratt tal-Kungress Ewkaristiku tal-1913 il-fanal ma jidhirx aktar. Mil-qisien tar-ragel li jidher vicin l-istatwa tal-Assunta fir-ritratt nistghu niehdu li d-dijametru tal-parti centrali tal-pedestal kien ta' 6 ixbar waqt li l-pedestal bil-bazi kolonna u gwarnicun kien gholi 12-il xiber maghmul minn 9 filati ta' xiber u nofs gholi u gwarnicun fuq gholi 2 ixbar. Apparti dan il-bazi qedgha fuq filata ohra ta' xiber u nofs gholi u hemm xi filata ohra simili fuq il-gwarnicun biex b'kollox il-pedestal jigi 15-il xiber gholi jew cirka 393cm. L-istatwa fuqu kienet xi 275cm gholja bl-Assunta nfisha xi 220cm. Bhala kuntrast, l-ghola pedestal li nsibu fil-Mosta llum hu dak ta' Sant'Anton Abbati li hu cirka 343cm gholi (cioe dan tal-Assunta kien nofs metru ghola) u l-istatwa tieghu hi cirka 272cm gholja b'Sant'Anton innifsu xi 252cm (cioe din l-Assunta kienet xi 32cm iqsar). Din l-Assunta b'dan l-gholi ta' 220cm tigi li kienet daqs cirka l-istatwi li nsibu fin-nicec tal-Portiku (l-istatwi tal-gnub tal-portiku ta' San Xmun u San Guda Taddew u taz-zuntier tal-Assunta u San Guzepp tallum huma erga harira izghar cirka 200cm gholja) fejn donnu ghamluha dan l-gholi biex darba jkollhom il-flus biex jaghmlu tan-nicec tal-portiku, tkun tikkorrispondi maghhom. L-istess jista' jinghad ghall-istatwa l-ohra simili ta' San Guzepp li kien hemm fuq dan iz-zuntier l-antik. Ir-raguni 'l ghaliex l-Assunta poggewha fuq ix-xellug taz-zuntier l-antik (u sussegwentament il-gdida fuq ix-xellug tal-lum) taf gejja mill-fatt li l-Assunta ta' Pjazza Brittanja meta kienet ghadha fil-pjazza quddiem il-knisja kienet tigi bi dritt il-5 kolonna tal-portiku u allura riedu jevitaw li jkollhom 2 statwi tal-Assunta fuq l-istess xaqliba. Wiehed jista' biss jipotizza, imma bhalma d-disinn taz-zuntier l-antik hareg minn idejn Grognet li halla spazju apposta fih ghal dawn l-istatwi, ma setghax jonqos li l-pedestal taghhom ma kienx disinn tieghu ukoll (specjalment meta tqis l-proporzjonijet li ntuzaw u l-gholi tal-filati), waqt li l-istatwi nfushom x'aktarx kienu tal-Mosti Salvatore Dimech li taf hadem ukoll il-parti l-kbira tal-iskultura u l-lavur tal-knisja sakemm din kienet ghadha qed tinbena - 2 dnubiet sagrosanti kbar ghal darbtejn tal-antenati meta setghu facilment sabulhom post iehor f'Mosta li kienet ghadha kollha raba' qed tikber bil-mod (ezempju fi Pjazza San'Anard jew jinkorporawhom f'kantunieri bhalma hemm bosta sbieh ta' dan it-tip fil-Belt u ghandna wahda biss simili fil-Mosta ta' San Tumas ma Villa Gollcher).

L-istatwi tal-Assunta u San Guzepp li kien hadem Censu Apap li konna nsibu fuq kull naha taz-zuntier qabel gie restawrat fl-2010.

L-Assunta li kien hemm fuq iz-zuntier - Meta z-zuntier tal-knisja gie rrestawrat fl-2010 kienu saru mill-gdid l-istatwi tal-Assunta u ta' San Guzepp tal-bronz kopja ta' li kien hemm qabel mahduma minn Censu Apap fl-1931. San Guzepp ta' Apap illum jinsab quddiem il-kappella gdida li kienet inbniet f'Ta' Mlit fi Triq ic-Cinju izda l-Assunta tieghu ma rnexxielix tasal shiha ghax spiccat inqasmet fit-triq huma u jgorruha u minflok spiccat il-Maghtab bla hsieb. Hi parti mill-ironija tal-hajja, fejn bhalma Apap bl-ebda mod ma messietu l-kuxjenza jirrovina u jbiccer kapolavur ta' skultur iehor, s-Santa Marija originali li kellna ta' Salvatore Dimech is-Sartx, id-destin ried li din l-Assunta tieghu kellha tispicca b'dan il-mod mhi tajba ghalxejn hlief biex tintrema l-mizbla, bl-unika dispjacir hu li Apap, hekk pruzuntuz u ardit li ppretenda li hu kapaci johrog b'xi haga ahjar minn kapolavur ta' skultur iehor, kien lahaq miet fl-2003 biex jesperjenza din il-grajja daqstant iehor xejn sabiha. Kuntrarju ghall-affarijiet ohra li ahna fil-Mosta nistghu niftahru bihom li huma fost l-aqwa f'Malta, bis-sahha ta' Apap u dawk li fetlilhom jibdlu l-istatwa, spiccajna bi statwa titulari ta' Santa Marija li hi l-vergonja tar-rahal, dik ix-xi haga li ggeghlna nisthu u nhossuna nferjuri fejn irhula ohra, fejn bizzejjed thares lejn il-forma tal-kmiem u l-mant biex tara kemm hi artificjali. Kellna wahda mill-isbah statwi ta' Santa Marijiet u spiccajna b'wahda li tbikkik li timbuttak, u kellna wkoll kapolavur li hareg minn wild il-Mosta u li nhadem fl-injam minn zokk ta' zebbuga f'remissa fir-rahal u tlifnih darba ghal dejjem. Sfortunatament ukoll meta tranga z-zuntier fl-2010, dan ma kienx rega sar miftuh kif kien originarjament. Tista' timmagina San Pietru f'Ruma, San Pawl ta' Londra, Notre Dame ta' Parigi, Santa Marija del Fiore ta' Firenze, il-Katidral ta' Milan, il-Pantheon ta' Ruma, San Gwann tal-Belt, San Pawl tal-Imdina, ecc., b'zuntier maghluq quddiemhom? Imma ghal Dun Karm Gauci (maghruf bhala Dun Karm tal-mejjet, kien lahaq Prokuratur wara Dun Ang ix-Xih) kien aktar importanti li ma titlaghlux tkakki xi naghga fuq iz-zuntier u forsi dik il-hlejqa t'Alla tidhollu l-knisja, milli kif iddisinjah l-istess Grognet u sar lejn l-1861 li kellu fi hsiebu li wiehed ikun jista' jgawdi x-xena tal-kapolavur tieghu fl-intier kollu mill-qiegh nett u ghal dan kien anki warrab fil-genb il-hsieb li kellu originarjament meta ddisinja z-zuntier fil-forma kif inhu llum. Inzerta dak Dun Karm kien saqsa minn ghandu gebla tajba u sabiha biex jaghmel iz-zuntier u qalulu b'hu nannuhi Salvu Grech li bhal diversi Mostin ohra kellhom barrieri mqabbla ghandhom lejn il-Gharghur izda dan kien baghtu jixxejjer (qallu li mhux ghax hemm hu kien anki jgib il-barriera kollha ghall-knisja) ghax ftit qabel dak Dun Karm kien hadlu xi bicca art fejn kien imur jonsob lejn l-Isperanza biex ta lil haddiehor b'aktar flus. Ir-rizultat kulhadd jafu ghax minflok kellu jitwikka b'racanc ta' gebla nferjuri li tmermret maz-zmien u biz-zuntier spicca mdawwar bit-tape tant kemm kien fil-periklu li jaqa'.

2 Statwi fil-portiku tar-Rotunda – f'artiklu tal-istoriku Mosti Joseph Borg fil-Mosta: Settembru - Dicembru 2003 isemmi li fl-ghoxrinijiet tas-seklu l-iehor tnehhew min-nicec tal-gnub ta' taht tal-portiku (fejn illum insibu l-istatwi ta' San Xmun u San Guda Taddew) l-istatwi tal-gebel ta' San Pietru u San Pawl li jinghad li kienu jiffurmaw parti mill-prospettiva li kienet izzejjen il-kwadru titulari fil-Knisja l-Qadima. Pero f'ritratti antiki tal-knisja ta' qabel dan iz-zmien dawn in-nicec dejjem jidhru vojta.

Ritratt tal-Kungress Ewkaristiku tal-1913 juri bi zbrixx l-Arkangli tax-xellug li originarjament kien hemm fil-Kor.

6 Statwi ta' Angli li kien hemm fil-Kor - qabel saru l-Arkangli tal-lum 'a stucco' fl-1936 minn Censu Apap li kienu swew £50 il wiehed, kien hemm ohrajn tal-istatwarju Gharghuri Kalcidon Mangion mahduma fuq il-pariri li kien ta Guzeppi Cali li wkoll tlifnihom. Minn ritratt tal-Kungress Ewkaristiku tal-1913 jidher li kienu gholjin daqs tal-lum, cirka l-istess gholi tal-Evangelisti li hemm fuq il-presbiterju. Dawn ukoll setghu facilment sabulhom post iehor fuq xi pedestal f'xi kantuniera jew f'xi pjazza jew xort'ohra biswit xi kappelli. Nissopponi li taf kienu ferm isbah minn tal-lum (tista' timmagina l-antiki jzejnu lill-knisja b'xi haga kerha?) u biex jahbu l-izball, id-dnub, raw li ma jifdal l-ebda tracca taghhom jeqirduhom sal-anqas wiehed bhal ma ghamlu ftit snin qabel bl-istatwi tal-Assunta u San Guzepp li kien hemm fuq iz-zuntier l-antik u kollox imut fuq ommu.

Il-Knisja l-Qadima bin-nicca tal-Assunta li kellha fil-frontispizju u s-salib fuq kolonna li kien hemm quddiem il-knisja.

Assunta fil-frontispizju tal-knisja l-qadima - Fil-frontispizju kien hemm inkorporata nicca bi statwa tal-Assunta taf cirka bil-bazi taghha gholja 300cm jew sular u l-Assunta forsi xi 260cm. Jista' jkun li bir-Rotunda qed tinbena nkaxxata madwar il-knisja l-qadima ma tantx setghu jimmanuvraw tajjeb biex inizzluha u spiccat terrapien mal-kumplament.

Salib tad-Dejma - quddiem il-knisja l-qadima kien hemm salib fuq kolonna u pedestal li x'aktarx kien jahbat x'imkien bi dritt bieb il-kbir tal-knisja tallum bejn it-tielet u r-raba' kolonna ta' quddiem tal-portiku. X'aktarx ma kien tad-Dejma xejn imma kien jimmarka l-post fejn kien hemm dik il-knisja tal-Assunta li Dusina fiz-zjara tieghu fil-Mosta fl-1575 kien sejhilha parrokjali u taf anki kienu jidfnu fiha jew madwara. B'hekk b'dan is-salib tigi li taf b'gebla wahda laqtu' zewg ghasafar ghax sar b'tifkira ta' din il-knisja li hattew u tal-antenati li kellhom midfuna maghha. Indirettament kien ukoll tifkira tat-twaqqif tal-Mosta bhala parrocca ghaliha ghax dik il-knisja kienet inhattet per konsegwenza ta' dan l-izvilupp, cioe kellu sinifikat tripplu. Raguni ohra li ma kienx tad-Dejma hi li kien pjuttost kbir kumparat ma dawk tad-Dejma li normalment huma zghar (ez. dak ta' San Pawl tat-Targa fin-Naxxar, etc). Kolonna simili ghal tal-Mosta u li nistghu nqabblu maghha hi dik ta' Haz Zebbug li ghanda pedestal ta' wisa' cirka 4 xbar (104.8cm, il-parti centrali, minghajr l-irhamar li sar xi snin ilu), u minn dan il-qies tista' tohrog il-qisien l-ohra, cioe tiddividi b'1.5 issib id-dijametru tal-kolonna cirka 2 xbar 8 pulzieri (69.87cm), u peress li hi stil Korint, il-kolonna bil-bazi u l-kapitell b'kollox trid tkun 10 darbiet id-dijametru jew cirka 7m. Tal-Mosta l-kolonna kienet still Doriku allura l-gholi ried ikun iqsar, cioe 8 darbiet id-dijametru taghha, imma donnu kkumpensaw ghal dan in-nuqqas fl-gholi billi fuq il-kolonna nkorporaw dak l-ispeci ta' pedestal forma ta' lembut li kien iwassal ghas-salib propju. Dan l-ahhar kien hemm il-hsieb li jitwaqqaf dan is-salib imma b'kolonna kwadra dejjem gejja ghall-ponta skont kif jidher li kien hazz Grognet u kif hemm quddiem il-Pantheon ta' Ruma. Imma nghid jien, possibli rridu dejjem nirrepetu dak li jaghmel haddiehor flok naghmlu wiehed l-istil jekk mhux ezatt li jkun tifkira bhalma kien hemm quddiem il-Knisja l-Qadima li b'kolonna tonda narah aktar jikkumplimenta l-istess Rotunda mibnija ghat-tond. Taf inkunu qed nirrepetu l-istess zball taz-zuntier li ghax sehel Grognet kien hazz wiehed kif inhu llumm, ninsew li hu stess kien rega bdielu u originarjament kien ra li jsir miftuh biex il-knisja tkun tista' titgawda minn isfelnett.

Ritratt mehud mill-gazzetta l-Mosta tal-1977 fejn kien ghadu jidher is-salib li kien jimmarka c-cimiterju l-antik. Fuq ix-xellug jidher bhal munzell tiben waqt li s-sigra li hemm fuq il-lemin ghadha hemm sallum qedgha fit-trejqa fuq barra tal-hajt ta' wara. Jidher tower crane u bini gdid li kien ghadu kif inbena.

Salib li kien hemm mac-cimiterju l-antik - dan ic-cimiterju ftit l-isfel mic-cimiterju tallum jmur lura ghall-pesta tal-1676 meta kienu ndifnu fih 27 ruh fosthom qassis zaghzugh ta' 34 sena, certu Dun Andreas Busuttil, li miet flimkien ma ommu Speranza u ndifen fl-10 (jew fl-20?) ta' Gunju 1676, fl-istess gurnata li miet (Sors gazzetti Il-Mosta ta' Frar-Marzu 1977 u Settembru-Dicembru 2001 – ma jaqblux fid-data tal-10 jew 20 ta' Gunju 1676). Fuq wara ghadu jezisti l-hajt originali ta' mat-trejqa qalb l-ghelieqi, ghalkemm f'xi partijiet miekul sewwa biz-zmien, singlu tul ta' cirka 47m, minghajr pilastri, gholi xi 9 filati mill-art, bi knaten mingura fuq l-4 faccati li whud minnhom jaqbzu d-90cm tul u ta' wisa' xiber u kwart (cirka 33cm, b'kuntrast ma hajt singlu tallum li l-aktar li jkun wisa' hu 9 pulzieri jew 23cm). Ghadu jezisti wkoll il-hajt tal-genb tal-lemin bil-wisq inqas irfinut li kien jissepara mill-ghalqa vicin li hu dobblu tal-imramma ta' wisa' 3 ixbar (78.6cm). Il-hajt tal-genb l-iehor m'ghadux jezisti ghax hu mibni ricentament min dak tal-irhamar waqt li l-hajt ta' quddiem li x'aktarx kien bhal hajt ta' wara intilef ukoll meta twessghet it-triq fit-tmeninijiet. Dan il-hajt ta' mat-triq kellu fuqu pedestal gholi cirka 4 filati li jispicca b'salib semplici fuqu biex jimmarka l-post bhala cimiterju flok ir-ruh li nsibu biswit ic-cimiterju tallum u dak ta' mal-kappella ta' Santa Margerita (jghidulu ta' Santu Rokku?). Fuq il-hajt ta' wara hemm bhal gebla kbira mpoggija fuq il-hajt propju li nahseb kien ghamilha Dun Salv Magro biex fuqa pogga salib li spicca insteraq. Illum fejn kien ic-cimiterju hu f'idejn il-privat u mibdul f'ghalqa fejn taf l-oqbra ghadhom jezistu taht il-hamrija li ntefghet fuqhom sakemm ma kinsux kollox flimkiem ma dawk il-povri minsijin Mostin li kien hemm midfuna fih u li kellhom imutu mewta hekk kiefra u f'qasir il-ghomor.

Isfel xellug: Id-dar li kienet ta' Mikelang Falzon mlaqqam 'Tal-Barbier' (kien propja mastrudaxxa jaghmel it-twiebet u deffien, jigi nahseb missier Joe d-deffien) li tinsab fil-bidu ta' Triq il-Pont fejn ghadhom jezistu biss ir-riljevi tax-xellug tal-Ecce Homo u tad-Duluri fuq il-lemin fuq iz-zewg bibien il-kbar. Dawn ir-riljevi kellhom fuq kull naha taghhom 2 statwi kull wiehed fuq mensoli (taf kienu tizjin temporanju tal-festa). Fuq il-bieb tan-nofs kien hemm gallarija (ritratt fuq xellug) li "ghebet misterjozament" (cioe insterqet) fi Frar 1999. Fuq din il-gallarija kien hemm taf l-unika riljev tal-Assunta li konna nsibu fil-Mosta (ritratt fuq lemin), komplut b'puttin fil-parti ta' taht, x'aktarx xoghol Bizzju.
Isfel lemin: In-nicca arzellata tal-Immakulata li kien hemm sal-2004 fi Triq id-9 ta' April (illum floka nbniet dik l-art gallery kantuniera ma Triq San Pawl Eremita) li kienet tmur lura tal-anqas ghall-1860 meta tlestiet il-knisja f'dak li kien Sqaq Redusa li kien jghaqqad Triq Speranza qabel tibda n-nizla ghall-kappella ma Triq il-Parrocca, bil-kumplament kien kollu raba sa Triq Salvatore Dimech tallum. In-nicca domnu, imma l-istatwa jidher li kien lahaq salvaha xi qassis li joqghod lejn ta' Wejda u ghal xi zmien kienet fuq speci ta' mensola f'tarf Triq it-Torri kantuniera ma Triq Durumblat.
(ritratti mill-annwal ta' Nicolo Isouard 2018 p.216 u ktieb Mosta: Heart of Malta, p.76)

Ritratt ta' riljev tal-Annunzjata li xi darba kien hemm ma dar fi Triq il-Kbira Nru. 450 (illum id-dar waqqghuha u din il-parti tat-triq jisimha Triq il-Bazilika).
(ritratt mill-ktieb Mustensia Vol II, p.264)

Ritratt ta' riljev ta' San Guzepp li xi darba kien hemm ma dar fi Triq il-Pont (illum id-dar waqqghuha u din il-parti tat-triq jisimha Triq Carmelo Dimech). Kellha lapida bil-kliem: San Guzepp itlob ghalina, Pater, Ave u Gloria, Ind. ta' 300 jum. Preces et Op. N.431.
Ritratt grazzi ghat-tfal ta' Nikol Ciantar li kien hareg ktieb fuq in-nicec ta' Malta kollha u r-ritratti li kien ha taghhom kien ghadda kopja lill-Librerija Nazzjonali l-Belt.

Madwar 9 statwi li tlifna mill-1987 l’hawn li jissemmew minn Tony Terribile fis-serje ta’ artikli tieghu ‘Nicec u statwi fit-toroq tal-Mosta’ fil-gazzetta ‘Il-Mosta’ fit-3 hargiet bejn Mejju u Ottubru tal-1987 u li ma rnexxielix insib fosthom: nicca bil-Madonna tar-Ruzarju ma razzett fi Triq Durumblat, nicca zghira ta’ San Guzepp fi Triq il-Kbira Sqaq Nru. 4, nicca ta’ Madonna bil-Bambin fi Triq Caspru, riljev kbir ta’ Marija Annunziata fi Triq il-Kbira Nru. 450 (illum hemm binja gdida), riljev ta’ San Guzepp fi Triq il-Pont Nru. 160 (taf Triq Carmelo Dimech tallum biswit fejn hemm in-nicca tal-Kuncizzjoni, illum hemm is-soltu blokka flats - addirittura kellu ndulgenzi ta' 300 jum ghal min jghid Missierna, Sliema u Glorja), nicca zghira ta’ San Guzepp li kellha l-indulgenzi datati 1865 fi Triq l-Oratorju Nru. 5, xbiha tal-Qalb ta’ Gesu fil-gholi fi Triq il-Kbira Nru. 334, x’imkien fuq wara ta’ dar fi Triq il-Bazilika li tkompli ma Triq Santa Margerita kien hemm xi nicca semplici ta’ Gezu Nazzarenu xoghol Bizzju, u nicca kbira tal-Kuncizzjoni bl-indulgenzi datati 1860 li kien hemm fi Triq id-9 t’April.

Nicca bi statwa tal-Assunta li kien hemm fil-gardina ta' dar fi Triq Gafa Nru. 83. Fuq il-lemin tidher in-nicca bla statwa qalb it-terrapien fl-2009. Kien hemm ukoll fosthom giebja kbira u xelter tal-gwerra. Evviva l-patrimonju Mosti.

Nicec privati fi djar privati u antiki – Ghalkemm l-awtorita tal-ippjanar rigward bini mill-gdid, jekk ikun hemm xi nicca fil-faccata hemm imnejn iggielek izzomm il-faccata jew in-nicca li jkun hemm iggieghlek tinkorporaha fil-binja l-gdida (fil-fatt nahseb ma taghmel assolutament l-ebda differenza bhal dan ir-riljev fi Triq il-Htajriet u din in-nicca u statwa li kien hemm fi Triq l-Inkurunazzjoni, precedent tajjeb ghall-ispekulaturi biex iwaqqghu anki fejn hemm nicec u jgibu l-Mosta kollha konkos), riljevi fil-faccata jew nicec li jkunu fuq gewwa bhal fil-gardina jew fil-bitha tal-istess dar ‘l boghod mill-ghajn huma minsija ghal kollox u tista’ tkisser u tirrombla minn fuqhom kemm trid. Dan zgur wassal biex tlifna patrimonju shih ta’ nicec ta’ dan it-tip fosthom wahda li naf li kien hemm f’dar fi Triq Gafa Nru. 83 (ara ritratt datat 1976). Kienet nicca ta' qabel il-gwerra bi statwa tal-Assunta xoghol Bizzju u n-nicca xoghol Nicola Grech u Guzeppi Galea. L-istatwa tal-Assunta taf ghadha tezisti ghand il-perit Chris Grech li kien gab il-permess biex iwaqqa' kull m'hemm.

Lapida tal-indulgenzi li hemm fuq ix-xellug tal-kappellun tal-Kurcifiss tghid: Indulgenza tal-Papa Benedittu XIV f’isem is-sodaliltati li jkunu qedghin fl-ahhar nifs moghti fl-10 ta' Jannar 1757 ghall-uzu ta' l-altar wahdieni ta' dan it-tempju f’liema hemm id-drawwa li jsir sagrificcju ghall-mejtin tieghu igawdu dan il-privilegg kbir ghal dejjem.

Nicec li ntilfu tort tal-elementi u r-rghiba tal-bniedem - Apparti dawn imsemmija, min jaf kemm intilfu ohrajn fi zmien il-gwerra, waqt li ohrajn li taf irnexxielhom isalvaw minn dan l-assedju u mill-qilla tal-elementi u z-zmien, spiccaw sabu sehemhom tort tal-izvilupp bla razan u r-rghiba ta' dawk li donnu ma jxebbghahhom xejn. Bizzejjed tqis li fil-Mosta l-eqdem statwa bl-indulgenzi hi dik tal-Assunta li llum tinsab fi Pjazza Britannja li kienu nghatawla fl-1801 jekk ghal mument ninsew l-Assunta ta' Buqana li hi boghod mhux hazin mic-centru tar-rahal li l-indulgenzi kienu nghatawla ftit biss ta' snin qabel fl-1792. Dan jikkuntrasta ma rhula ohra li ghandhom statwi b'indulgenzi ferm eqdem, fosthom dawk girien bhal H'Attard li ghandhom Kuncizzjoni b'digriet tal-1761 u n-Naxxar li ghandhom id-Duluri fit-Triq t'Alla u Ommu, San Pawl f'San Pawl tat-Targa u Kuncizzjoni fi triq mhux wisq boghod mill-knisja b'digrieti tal-1752, 1770 u 1784 rispettivament. Tista' timmagina wiehed Mosti jkollu joqghod jitla' n-Naxxar biex jghid talba ghalih jew ghal xi mejjet ghax f'rahlu m'ghandux wahda ta' dan it-tip mentri l-Matrici li maghhom kienu hekk impikati u anki superaw fil-popolazzjoni kellhom tal-anqas tlieta? Konvint li jekk fil-Mosta kien hawn xi wahda, zgur kienet dik tal-Madonna tal-Isperanza fl-ghar taht il-kappella li altru li kienet devota kien attribwit li kienet dik li salvat tfajla Mostija minn halq it-Torok u li taf l-indulgenzi nhargula dawk is-soltu 40 jum xi zmien wara l-1760 meta tlestiet il-kappella. Taf darba gabu l-indulgenzi ta' 100 jum fit-23 ta' Gunju 1914 ta' statwa li taf tlifna, il-lapida l-gdida spiccat hadet post l-antika, disgrazzja ta' meta l-ghar kien suppost gie rinovata fl-1913, ghax bhalma tefghu mat-terrapien fosthom 2 statwi bhal dawk bil-pedestal b'kollox li kien hemm fuq iz-zuntier l-antik tar-Rotunda, altru li b'din il-mentalita ma kienux se jhabblu rashom fuq semplici bicca lapida. Possibilta ohra hi li bhalma n-Naxxarin kellhom l-imsemmija Duluri bl-indulgenzi mill-1752, setghu l-Mostin jonqsu milli jgibu l-indulgenzi ghall-imsemmija aktar qabel dawk l-erba' statwi li kien hemm fiz-zuntier tal-kappella ta' San Pawl l-Eremita ftit passi 'l boghod u li d-devozzjoni lejha kienet hekk kbira li jinghad li xi Granmastri kienu jigu servuti bl-ilma li jnixxi mill-ghar? L-unika tifkira ta' indulgenzi ta' dik l-epoka fil-Mosta li fadlilna hi semplici lapida li wrietna mill-knisja l-qadima li llum tinsab fuq ix-xellug tal-kappellun tal-Kurcifiss fil-Knisja fejn jidher li fl-10 ta' Jannar 1757 Papa Benedittu XIV, meta taf kien ga sieq wahda fil-qabar propju ftit aktar minn sena qabel miet hu stess ta' 83 sena, kien ta ndulgenza plenarja (?) ghas-sodalitati tal-Agonizzanti fil-mument tal-agunija, fl-ahhar nifsijiet taghhom (moribondi - bil-mewt fil-qrib).

Pjanta tal-Knisja turi 2 minn x'aktarx 4 nicec li Grognet kellu fil-hsieb li jaghmel fil-hitan ta' barra bejn it-twieqi tal-kappelluni ghall-4 Evangelisti.

Nicec / Statwi li qatt ma saru – mil-pjanta tal-knisja li ghamel Grognet jidher li originarjament kellu f’mohhu li jaghmel zewg nicec fuq kull naha tal-genb tal-knisja fuq barra bejn it-twieqi tal-kappellun ftit aktar baxx minn dawn l-istess twieqi (qisu f’nofs l-ewwel ordni) biex fihom jitpoggew statwi tal-4 Evangelisti (saru l-istatwi tal-Evangelisti San Gwann u San Mattew imma nsibuhom minflok fil-portiku peress li sehlu kienu wkoll Appostli) u quddiem il-knisja kellu l-hsieb li jaghmel kolonna b’salib fuqha. Fl-2008 f’gheluq l-400 sena anniversarju mit-twaqqif tar-rahal, kien hemm il-hsieb li l-kazin Nicolo Isouard jwaqqfu replika tas-salib tad-dejma li kien hemm quddiem il-knisja l-qadima li kif ghidna kellu sinifikat tripplu, u dawk tal-kazin ta’ Santa Marija jaghmlu statwa tal-Assunta fuq pedestal li kienet tkun tifkira tal-Assunta li kien hemm u li llum tinsab fi Pjazza Britannja, li minhabba xi dizgwid jidhrili fuq fejn kellhom jigu fil-pjazza spicca baqa’ ma sar xejn.