Storja tal-Mosta bil-Knisja Taghha (Malta 1986)

migbura minn E.B. Vella u ohrajn

ZIEDA I

Il-ghar ta' Wied il-Ghasel u San Korradu

(p.228) Dan il-ghar kbir qieghed f'Wied il-Ghasel, fix-xaqliba tal-grigal tal-Mosta. Jidher tajjeb minn fuq il-pont ta' Misrah Ghonoq u mal-ewwel daqqa ta' ghajn jidher illi n-Natura donna qeghditu biex mieghu jduru tradizzjonijjiet jew ghajdud l-iktar strambi.

Meta l-Konti Ciantar kiteb fuq kemm kienet imsemmija il-Gzira taghna fil-qedem ghal ghageb ta' ghasel li kellha, kompla jghid:- "Ara kemm hu hekk illi ghandna ghar li n-nies ta' dak l-inhawi minn zmien ilu hafna, isejhulu Wied il-Ghasel, il-ghaliex mill-blat gholi tieghu kien jinzel l-ghasel u jcercaq go fih,"¹ dan ifisser illi fix-xquq tal-blat kien ighix hafna nahal u li mill-kotra ta' ghasel li kien ghamel kien iqattar ftit ftit ghall-isfel. Issa mmorru ghall-bicca storja l-ohra ta' dan il-ghar.

Il-kommendatur Abela li stampa l-istorja li kiteb fuq Malta fl-1647 tkellem minn dan il-ghar u qal:

"Fil-ghar kbir ta' Wied il-Ghasel tidher mibnija kappella taht l-isem ta' San Pawl l-Ewwel Eremit². Dan il-post qieghed tassew tajjeb ghal hajja maqtugha mid-dinja ghalhekk f'hafna zminijiet, kienu jghixu xi qaddejja t'Alla, li kienu ta' xempju sabih u qaddis. Fis-sekli ta' l-ahhar kien ighix hemm wiehed minn dawn l-eremiti, illi kulhadd kien ighid li hu qaddis, u l-qodma jghidu illi kien imzeblah spiss minn xi raghajja, illi lilhom kien icanfar fuq l-ghamil mhux xieraq taghhom.

Ghalhekk bhal San Frangisk ta' Pawla iehor jew bhal (p.229) qaddis Rajmondu ta' Pennafort li huwa l-glorja tad-Dumnikani, dak l-eremit telaq bil-bahar fuq il-mant tieghu stess, u mar l-ewwel Kemmuna u mbaghad Ghawdex, fejn hemm fil-knisja ta' Santa Marija tal-Qala, ta' l-ahhar nifs ta' hajtu t-tajba u mimlija bil-mertu. Xi whud jghidu li zgur li kien midfun fl-istess knisja ta' Santa Marija.

Hemm hafna hwejjeg li jaghmlu l-dan il-ghar qaddis, mhux biss iktar miqjum, imma wkoll qieghed tajjeb biex wiehed jista jghammar fih u hemm jghaddi hajja ta' eremit. Wahda min dawn il-hwejjeg hija li hemm, hi kif wiehed jista jara inixxi ilma l-iktar safi u helu, li gej minn gewwa bicca blat fil-baxx, imdendla fuq id-dahla. Dan l-ilma li gej qtajra qtajra u ma jieqafx, anzi jinzel iktar meta tkun xitwa ta' hafna ilma, jingabar gewwa hawt tal-hagar li jinsab hemm ghall kull min irid jaqta' l-ghatx… Wara l-knisja ghadu jidher sallum il-fdal ta' cella li jahsbu li gewwa fiha kien ighammar dak l-eremit li ghad kif semmejna³."

Il-Konti Ciantar li zied fuq dak li kiteb Abela semma tradizzjoni ohra li qal li gabarha minn dak li kiteb Mons. Leonardu Abela, Isqof ta' Sidonja, u kittieba ohra qodma. Dan hu dan li kompla ighid Ciantar:

"F'din il-knisja ghammar il-Beatu Korradu (illi gismu illum huwa meqjum f'Noto) u talli kien iccanfar lin-nies tal-Mosta (li f'dak iz-zmien kienet rahal kbir hafna) fuq id-drawwiet hziena taghhom, dawn ghamlu ghalih. Biex isibu f'hix iqabbdu dufrejhom u jkeccuh, huma, bi hzunija ta' rashom, baghtu mara biex tahsel il-hwejjeg bl-ilma li niezel mill-hajt ta' dak il-ghar u qalulha biex thalli jaqghulha l-hwejjeg tal-hasla u titlob l-ghajnuna. Jekk il-Qaddis ma jmurx ighinha, ilumuh ghan-nuqqas ta' hniena; filwaqt li jekk imur ighinha jghidu li mar ghall hsibijiet hziena ta' rasu. Izda huwa, billi ma kienx jaf x'kellhom f'rashom, kif sema l-ghajjat mar biex jaghtiha l-ghajnuna. Issa dawk in-nies hziena daru (p.230) ghalih u b'hafna hagar u baqghu jigru warajh u jixhtulu sax-xatt. Hekk kif wasal hawn il-Qaddis firex il-mant tieghu fuq wicc il-bahar, tela fuqu u telaq, filwaqt li nesa l-hatar li kellu u hallieh l-art.

Hekk kif dawk in-nies hziena raw dak il-miraklu, nidmu u talbuh biex jahfrilhom u jerga lura. Izda huwa habbrilhom xi flagelli illi Alla kellu jibghat fuq il-Gzira, u l-iktar fuq ir-rahal taghhom, bl-armata tal-Musulmani li kellhom jahtfuh, jisirquh u jhalluh wahxi, kif ukoll xi ftit mill-ahjar nies kellhom jitilqu biex imorru joqghodu banda ohra, mal-migja ta' l-Ordni ta' San Gwann.

Hawn min jghid ukoll, illi dan il-qaddis kien dak li habbar il-bini tal-belt Valletta fil-post imsejjah: Xaghriet Mewwija jigi zmien li kull xiber jiswa mija; kif jghidu ohrajn sallum: Xaghriet Mewwija li kull xiber jiswa mija…

Fil-jum ta' San Pawl Eremit il-hatar tal-Qaddis kien ihaddar. Darba sinjur seraq dan il-hatar u gara li dawk ta' warajh li kienu gejjin minnu waqghu f'hafna tbatijiet⁴. "

Dun Bert Mifsud, kittieb tas-seklu XVIII wara li semma l-istorja li ghadna kif semmejna, qal illi dik il-knisja zghira ta' San Pawl l-Ewwel Eremit ta' l-Egittu li hemm fil-ghar ta' Wied il-Ghasel giet mibnija minn dawn in-nies il ghamlu ghall-qaddis eremit li kien joqghod hemm "bhala turija li kienu nidmu mill-korla taghhom. "⁵

Qabel inkomplu nitkellmu fuq din it-tradizzjoni nghidu ghal min ma jafx illi l-Eremit San Korradu twieled fi Pjacenza fl-1290; wasal f'Noto fl-1335; u miet f'Eremo fis-sena 1351. Gie s-Santifikat fl-1554 u llum gismu jinsab imqieghed f'arka kbira u sabiha tal-fidda gewwa l-Katidral ta' Noto, fejn huwa mizmum bhala l-ewwel patrun ta' dik il-belt zghira fi Sqallija. Issa nkomplu ghalli konna nghidu.

F'Manuskritt qadim niltaqghu ma, kittieb iehor li (p.231) tkellem fuq it-tradizzjoni imma qal mill-bidu li ma jridx jindahal biex jara minn kien l-Eremit il-ghaliex qal li dan kien xoghol li ma jirnexxix, ghalkem li l-Maltin, ma kittieb maghruf Sqalli u mieghu wkoll Manduca, kienu jahsbu li kien San Korradu. Dan il-kittieb tkellem biss mill-Eremit kien min kien, u wara li kiteb fuq l-istorja kollha tat-tkeccija tieghu bhalma semmewha ta' qablu, kompla jghid dan li gej:

Kif qieghed ingib quddiem il-qarrejja din it-tifkira, ma naqqghadhix ma ohra, billi l-wahda taghti d-dawl lill-ohra u it-tnejn juru kemm in-nies qodma ta' qabilna kienu jhobbu izjed minna tallum postijiet imwarrbin mid-dinja. Fil-knisja tal-Madonna tal-Qala, f'Ghawdex, hemm tifkira ta' Eremit qaddis li gie midfun hemm. Jiena u nitkellem minn din ir-ruh qaddisa, gharaft dak li ghadni kif tkellimt minnu, li juri li meta l-Eremit harab mill-Wied tal-Mosta, mar ighammar f'Kemmuna u mhux fi Sqallija. Dan kien aktarx madwar is-sena 1350. Billi l-eremit ta' Ghawdex u l-iehor il-gdid ta' Kemmuna ghamlu hbieb, kienu ta' spiss imorru jaraw lil xulxin , u billi ma kellhomx dghajsa, kienu jaqsmu l-Fliegu, bejn Kemmuna u l-Qala, fuq il-mant. L-eremit ta' Kemmuna baqa' hemm sa ma ttajjar lejn is-sema siehbu; imbaghad halla l-gzira u rega mar lejn Sqallija⁶ …"

Sa hawn rajna x'qalu fuq din il-kwistjoni l-ikbar tliet storici qodma ta' Malta. F'haga wahda dawn jaqblu u din hi li l-Mostin keccew lill-eremit li kien ighammar fil-ghar ta' Wied il-Ghasel li minn hemm telaq sa ma halla l-Gzira riekeb fuq il-mant tieghu. Mill-bqija, bhalma rajna, kittieb jghid haga u l-iehor jghid ohra. Ghalhekk biex niehdu ftit izjed dawl ktibna ghal-Noto, fejn bhalma ghidna huwa meqjum il-gisem ta' San Korradu, biex ighidulna xi jghidu hemm fuq din it-tradizzjoni. ⁷

(p.232) Sibna li hemm xi kittieba qodma Taljani, jew Sqallin, li qablu wkoll ma dik it-tradizzjoni li ghadna f'Malta ta' dak l-Eremit. Fi ktieb fuq il-Hajja tal-Qaddisin ta' Sqallija stampat fl-1687 jidher dan li gej:

"Jinghad, illi San Korradu kien ghex magenb ir-rahal imsejjah Mosta, fil-Gzira ta' Malta, qrib il-bajja ta' San Pawl. Hemm illum tinsab, knisja ghal qima ta' San Pawl l-Ewwel Eremit u tinsab ghajn illi tnixxi l-ilma b'miraklu ta' San Korradu⁸."

Kittieb iehor, f'manuskritt li ma giex ippublikat kiteb:

"Armat kollu bil-fidi, u wara li radd is-sinjal tas-Salib Imqaddes bit-tberik tal-bahar, qieghed saqaajh fuq l-ilma u beda miexi fil-mewg minghajr ma xxarrab saqajh, haga li ghaggbet lil kulhadd⁹."

Intqal ukolli illi "It-tradizzjoni li San Korradu kien ighammar f'Malta hija mwettqa minn bosta kittieba".¹⁰ Fosthom nistghu nsemmu l-Patri Glormu Manduca,¹¹ Malti li kiteb barra, u siehbu Vincenzu Modica¹² li nizzlu dik it-tradizzjoni f'zewg trattati li ma gewx stampati.

Milli jidher din it-tradizzjoni kienet iktar qawwija fi Sqallija milli kienet fil-Gzira taghna. Ara kemm hu hekk illi s-Senat ta' Noto nizzel bil-miktub dan il-miraklu li semmejna¹³ li jerga jissemma wkoll f'litaniji l-qodma ghad unur ta' (p.233) San Korradu¹⁴.

F'litanija li ilha minn zmien twil tinghad fi Frar, quddiem l-artal fejn jinsab il-gisem ta' dan il-Qaddis, jinghad dan il-vers:

Sancte Corrade, qui de Melita in Siciliam sicco vestigio pertransisti – Ora Pro Nobis¹⁵. Li tfisser: O San Korradu li minn Malta ghaddejt ghal Sqallija bla ma xxarrabt saqajk – Itlob ghalina.

Jidhrilna li daqshekk huwa bizzejjed biex wiehed jara li it-tradizzjoni li San Korradu ghex f'Wied il-Ghasel hija msemmija minn hafna kittieba qodma mhux biss f'Malta imma ukoll minn dawk ta' Sqallija. Mill-banda l-ohra ahna ma rridux ingieghelu l-qarrej jahseb illi kull ma gie miktub fuq din il-bicca huwa storja zgura. Le, dan seta' kien hsieb ta' wiehed biss u l-kittieba kollha ta' warajh baqghu jghidu bhalu.

Intant il-bicca tibqa' dejjem fid-dlam billi dak li hallew l-aktar kittieba qodma li nafu bihom huwa dejjem dawk it-tliet sekli wara l-mewt tal-qaddis Eremit. Ghalhekk wisq nahsbu illi din il-bicca mill-hajja ta' San Korradu jew eremit iehor li kien, tibqa' ghal dejjem bhala xempju ta' hajja ta' eremit, li max-xewqa li jitbieghed min-nies u mid-dinja giet imghaqqda wkoll dik li jhalli mohbija l-grajja ta' hajtu.

Riferenzi

1. DISS. Ap. De B. Paulo Apostolo, par,233, p. 25.
2. Ghal aktar taghrif ara t-Tmien Taqsima: Knejjes Zghar - L-Ghar ta' Wied il-Ghasel.
3. Abela, Descrittione di Malta, Lib. III, Not. IV, pp. 373-4.
4. Malta Illustrata, Lib. I, Not. VII, par. XI, pp. 245-47.
5. Componimento Storico di S. Publio, (1775) Not. IV, p. 171.
6. Mill-Kollezzjoni tal-Kanonku Agius de Soldanis, MS. 142, Vol. V, p. 39
7. Il-korrispondenti taghna kienu l-Wisq Rev.di Kanonici Dun Korradu Tafaro u Dun Mattew Cicchetti, Rettur tal-Knisja Monumentali ta' Sant Kjara, f'Noto.
8. Gaetani, Vitae Sanctorum Siculorum, Panormi, Typis Civillo, Tom. II, p. 85. Animadversionis in Vitam B. Corradi. Guidi, par. XIV.
9. Antonio Tedeschi, De Commentari Sacro Politico dell'Ingegnosa Citta di Noto.
10. Veratti, Vita di San Corrado.
11. Istoria di San Publio Martire.
12. Notationes et questiones ad illustrandam historiam S. Publii Martiris, p. 57.
13. Libro Giallo della Comunale di Noto, p. 211.
14. Litaniae in honorum Divi Corradi, Neopoli, Typis Gramiani, 1687. Dawn il-litaniji gew stampati mill-gdid f'Palermo, 1765, Tip. Ferrori; f'Noto, 1855, Stamperia dell'Intendenza u Stamperia di Noxcia Andrea, 1867
15. Jinghad li din il-litanija qadima kien ghaqqadha Vincenzo Littara, qassis ta' gieh kbir.

Kapitli ohra mill-ktieb

• Taqsima: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15
• Zieda: (I), II, III, IV, V, VI, VII, VIII, IX, X, XI, XII, XIII, XIV, XV, XVI, XVII